ارکان پنج گانه و تصمیمات حساس
در ارتباط با نقش دخالتی بانک مرکزی باید یادآور شد که اصولاً بانک‌های مرکزی، بانک‌ها را غافلگیر نمی‌کند و به جامعه شوک وارد نمی‌آورد.
«علیرضا دهلوی» در یادداشت روزنامه «جوان» نوشت:
بانک مرکزی باید مظهر آرامش و قاعده‌مندی باشد. نکته دیگر نقش اصلی سیستم بانکی در اقتصاد است.
وقتی از توسعه اقتصادی حرف می‌زنیم و می‌خواهیم به سمت ایجاد ظرفیت‌های بیشتر تولید برویم یکی از پیش‌نیازهایش سیستم بانکی کاراست که بتواند منابعی را تجمیع کند و در اختیار تولیدکنندگان بگذارد و به‌عنوان یک واسطه وجوه بین صاحبان سپرده و گیرندگان تسهیلات، کارآفرینان و تولیدکنندگان قرار بگیرد.
بانک مرکزی ایران براساس ماده ۱۶ قانون پولی و بانکی، دارای ارکان زیر است:
۱- مجمع عمومی
۲- شورای پول و اعتبار
۳- هیئت عامل
۴- هیئت نظارت اندوخته اسکناس
۵- هیئت نظارت عمومی
براساس ماده ۱۷ قانون پولی و بانکی، مجمع عمومی که ریاست آن با وزیر دارایی بوده، مهم‌ترین وظیفه‌اش رسیدگی و تصویب ترازنامه بانک مرکزی است.
جلسات این مجمع حداقل سالی یک‌مرتبه تا پایان تیرماه و در مواقع دیگر به نظر وزیر دارایی یا پیشنهاد رئیس کل بانک مرکزی (به دعوت وزیر دارایی) تشکیل خواهد شد.
شورای پول و اعتبار
شورای پول و اعتبار به منظور مطالعه و اتخاذ تصمیم درباره سیاست کلی بانک مرکزی ایران و نظارت بر امور پولی و بانکی کشور ایجاد شده است.
اعضای شورای پول و اعتبار عبارتند از: رئیس کل بانک مرکزی (که ریاست شورا را به عهده دارد)، دادستان کل کشور یا معــــاون وی، معاون وزارتخانه‌های اقتصاد و دارایی، جهــادکشاورزی، صنعت، معاون سازمان برنامه، رئیس اتاق بازرگانی و صنایع و معادن، دو نفر مطلع در امور مالی و پولی و یک نفر از خبرگان بانکی.
همچنین شورا می‌تواند از اشخاص صلاحیت‌دار برای مشورت دعوت کند. اعضای شورا برای حضور در جلسات شورا، حق‌الزحمه‌ای دریافت خواهند کرد که به پیشنهاد رئیس کل بانک و تصویب مجمع عمومی تعیین می‌شود.
باتوجه به جایگاه این شورا، اتخاذ سیاست‌های پولی، بیشتر مربوط به مباحث شورای پول و اعتبار می‌شود و لذا هرچه تصمیمات متناسب با شرایط اقتصادی در نظر گرفته شود، شرایط باثبات‌تری رقم خواهد خورد.
هیئت عامل
یکی دیگر از ارکان بانک مرکزی، هیئت عامل است. براساس بند «الف» ماده ۱۹ قانون پولی و بانکی، هیئت عامـــل بانک مرکزی ایران مرکب از رئیس کل، قائم مقام، دبیرکل بانک و سه نفر معـــــاون با اختیارات و مسئولیت‌های معین در این قانون خواهد بود.
رئیس کل بانک مرکزی به عنوان بالاترین مقام اجرایی و اداری عهده‌دار تمامی امور بانکی است. وی به پیشنهاد وزیر دارایی و تصویب هیئت وزیران برای مدت پنج سال منصوب می‌شود و انتصاب مجدد وی بلامانع است.
قائم مقام رئیس کل بانک مرکزی نیز به پیشنهاد رئیس کل و با موافقت وزیر دارایی و تصویب هیئت وزیران برای مدت پنج سال منصوب می‌شود و انتصاب مجدد او بلامانع است.
اختیارات قائم مقام رئیس کل بانک مرکزی از طرف رئیس کل تعیین می‌شود و در صورت غیبت، استعفا، معذوریت یا فوت رئیس کل، قائم‌مقام دارای تمامی اختیارات رئیس کل است.
دبیرکل بانک مرکزی به پیشنهاد رئیس کل بانک مرکزی ایران و تصویب مجمع عمومی منصوب می‌شود و سرپرستی دبیرخانه شورای پول و اعتبار را نیز به عهده خواهد داشت. دبیرکل بانک صورت‌جلسات شورای پول و اعتبار را برای اطلاع وزیر دارایی ارسال خواهد کرد. معاونان بانک نیز از طرف رئیس کل بانک مرکزی منصوب و وظایف آنان به وسیله نامبرده تعیین می‌شود.
براساس بند «الف» ماده ۲۰ قانون پولی و بانکی، حقوق و مزایای رئیس کل و قائم‌مقام وی از طرف مجمع عمومی تعیین و از بودجه بانک پرداخت می‌شود.
همچنین اعضای هیئت عامل در دوران تصدی خود مشمول قانون منع مداخله وزرا، نمایندگان مجلس و کارمندان در معاملات دولتی و کشوری خواهند بود و نباید صاحب سهم بانک‌ها یا مؤسسات اعتباری خصوصی باشند.
همچنین نمی‌توانند در دستگاه‌های دولتی یا خصوصی سمت موظفی داشته باشند. قبول سمت‌های غیرموظف فقط در مؤسسات خیریه، اجتماعی و تدریس در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی در مورد رئیس کل و قائم‌مقام وی با تصویب مجمع عمومی و در مورد سایر اعضای هیئت عامل با موافقت رئیس کل بانک مرکزی ممکن خواهد بود.
هیئت نظارت اندوخته اسکناس
چهارمین بخش از ارکان بانک مرکزی هیئت نظارت اندوخته اسکناس است. مطابق ماده ۲۱ این قانون، این هیئت عهـــده‌دار نظارت بر حسن اجرای مفاد ماده ۵ این قانـــون است. براساس این قانون «بانک مرکزی باید برابر صددرصد اسکناس‌های منتشر شده همواره دارایی‌هایی به شرح طلا، ارز، اسناد و اوراق بهادار به عنوان پشتوانه در اختیار داشته باشد» و «مجموع دارایی‌های طلا و ارز نباید از ۲۵ درصد مجموع بدهی‌های بانک مرکزی بابت اسکناس‌های منتشر شده کمتر باشد.»
ضمن اینکه تحویل و نگهداری اسکناس‌های چاپ شده و همچنین نگهداری حساب دارایی‌ها، صورت جواهرات سلطنتی و به علاوه نظارت در معدوم کردن اسکناس‌هایی که باید از جریان خارج شود است از دیگر وظایف آن است.
در حال حاضر اعضای هیئت نظارت اندوخته اسکناس عبارتند از: رئیس کل بانک مرکزی یا معاون او، دو نماینده مجلس شورای اسلامی، دادستان کل کشور یا معاون او، خزانه‌دار کل کشور، رئیس کل دیوان محاسبات و رئیس هیئت نظارت.
اعضای هیئت نظارت اندوخته اسکناس برای حضور در جلسات هیئت حق‌الزحمه‌ای دریافت خواهند کرد که به پیشنهاد رئیس کل بانک و تصویب مجمع عمومی تعیین می‌شود.
هیئت نظارت عمومی
بخش پنجم از ارکان بانک مرکزی، هیئت نظارت است، براساس بند الف ماده ۲۲ قانون پولی و بانکی کشور، هیئت نظارت مسئول رسیدگی به حساب‌ها و تعهدات بانک مرکزی ایران است که نسبت به صحت این حساب‌ها و تعهدات اظهارنظر می‌کند.
هیئت نظارت مرکب از یک رئیس و چهار نفر عضو از میان حسابرسان خبره یا افراد مطلع در امور حسابداری یا بانکی با داشتن حداقل ۱۰ سال سابقه کار است که به پیشنهاد وزیر دارایی و تصویب مجمع عمومی برای مدت دو سال انتخاب می‌شوند و انتخاب مجدد آنان بلامانع است. اعضای هیئت نظارت در دوران تصدی خود نمی‌توانند در دستگاه‌های دولتی یا خصوصی سمت موظف داشته باشند. قبول سمت‌های غیرموظف فقط در مؤسسات خیریه، اجتماعی و تدریس در دانشگاه‌ها یا مؤسسات آموزش عالی با تصویب مجمع عمومی بلامانع است. به علاوه آیین‌نامه داخلی هیئت نظارت به وسیله خود هیئت تنظیم و با تصویب وزیر دارایی اجرا خواهد شد.
