ما آوانگارد نیستیم

منوچهر معتبر معلم هنرستان و استاد دانشگاه در طول سه دهه گذشته شاگردان بسیاری را در رشته طراحی و نقاشی پرورانده به طوری که به جرأت می توان گفت هنر طراحی ایران بی نام منوچهر معتبر، اعتباری ندارد. او اکنون در گذر از ۸۰ سالگی همچنان پرکار و پر انرژی نقش می زند و هنوز هم آموزش نسل جدید را در برنامه منظم هفتگی خود دارد.

منوچهر معتبر از جمله هنرمندانی است که در دوره طلایی هنر ایران وارد دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران شد و امروز به همراه سایر همکلاسی ها و هم دوره ای هایش بخشی از بدنه اصلی هنر معاصر ایران را تشکیل می دهند.

در زمانه ای که هنر مدرن وارد ایران شده بود، همه دانشجویان در جستجوی تازه های هنر دنیا مشتاقانه به سمت مدرنیسم گرایش پیدا کردند اما منوچهر جوان اندیشه دیگری داشت و رسیدن به مدرنیسم را در گذر از مطالعات آکادمیک و آموزش های کلاسیک جستجو می کرد بنابراین بعد از دوره کارشناسی به آمریکا رفت و سه دوره طراحی را در انجمن هنرجویان نیویورک گذراند. علاقه مندی اش به آموزش نیز او را وارد دانشگاه ایندیانا آمریکا کرد و با مدرک کارشناسی ارشد در رشته آموزش هنر فارغ التحصیل شد. پس از آن با کوله باری از آموخته هایش به ایران بازگشت و تا به امروز داشته هایش را بی دریغ در اختیار دانشجویان و هنرجویانش گذاشته است.

تأکید او بر طراحی درست و دقیق، یادگار آموخته هایش از شاگردان کمال الملک از جمله علی محمد حیدریان بود و بعد از آن نیز در آمریکا این مسیر را دنبال کرد تا به هنر مدرن برسد.

می گوید: «ما آوانگارد نیستیم بلکه سعی کرده ایم از اتفاقی که در دنیا می افتد عقب نمانیم در حالی که این ها همه وارداتی است. به نظر من باید تلاش کنیم که تحول و تازگی را در داشته های خودمان بوجود بیاوریم.»

حاصل تلاش هایش، پروراندن شاگردانی است که امروز به درجه استادی رسیده اند و او ازاین بابت خوشحال است. حالا که روزگار رفته اش را می نگرد از ثمره عمرش در این مسیر کاملاً راضی است و همین برایش کفایت می کند.

دربخش اول گفتگوی ما، منوچهر معتبر از دوستی اش با سهراب سپهری و تشابه برخی آثارش با آثار این شاعر و نقاش فقید گفت و از کمال الملک که او را بنیانگذار نقاشی مدرن ایران معرفی کرد و نقاشی پیش از کمال الملک را شامل مینیاتور و نقاشی سقاخانه ای در شمار هنرهای تزیینی برشمرد. از سیستم آموزشی دانشکده هنرهای زیبای دهه ۴۰ و جامعیت و هدفمند بودن برنامه های آن سخن به میان آورد و همچنین دشواری دسترسی به کتاب های هنری که خریدن آن در زمانه دانشجویی او مستلزم هزینه کردن نیمی از حقوق ماهانه یک کارمند بود.

معتبر در بخش نخست این گفتگو، طراحی را هنر مستقلی ذکر کرد که بر آن تأکید دارد و این ویژگی منوچهر معتبر از دوره دانشجویی تاکنون بوده است.

یکی دیگر از ویژگی های آثار این هنرمند که در گفتگوی پیشین به آن اشاره شد، حذف رنگ از آثارش در دوره انقلاب و جنگ تحمیلی است که او دلیل این اتفاق را بی رنگی جامعه آن روزگار ذکر کرد و به این ترتیب زندگی خاکستری مردم به دنیای نقاشی ها و طراحی های او هم وارد شد.

بخش دوم و پایانی این گفتگو را می خوانید:

*شما سهم قابل توجهی در آموزش طراحی به هنرجویان و دانشجویان داشته اید، وضعیت طراحی امروز ایران را چگونه می بینید؟

-آن زمان که ما طراحی کار می کردیم فقط یکی دو نفر طراح قابل داشتیم که خیلی خوب کار می کردند اما امروز بیش از ۵۰ طراح قابل و خیلی خوب داریم که این جای امیدواری است. نسل بعد از ما طراحی را بسیار جدی تر گرفتند که این باعث خوشحالی من است.

به طور کلی امروز هنر طراحی به لحاظ آموزشی آنطور که باید و شاید جدی گرفته نمی شود و با وجود شبکه های مجازی، هنرجویان و دانشجویان بیشتر از ظاهر کارهای دیگران تقلید می کنند که این باعث می شود تا پرسونالیتی کار خود را از دست بدهند اما با این وجود هنرهای تجسمی امروز ما به ویژه طراحی و نقاشی با همه بی اهمیتی ها، بی توجهی ها و محدودیت هایی که دارد، باز هم قابل مقایسه با شرایط قبل از انقلاب نیست. ما قبلا این تعداد نقاش زن و مرد نداشتیم و امروز همه چیز در شرایط بسیار بهتری قرار دارد.

هنرهای تجسمی امروز ما به ویژه طراحی و نقاشی با همه بی اهمیتی ها، بی توجهی ها و محدودیت هایی که دارد باز هم قابل مقایسه با شرایط قبل از انقلاب نیست*فروش آثارتان چگونه است و نظرتان درباره برگزاری حراج ها چیست؟

-فروش آثارم بد نیست. البته سال گذشته چندان خوب نبود. برگزاری حراج ها نیز اتفاق خوبی است که به هر حال خیلی به ضرر هنرمند نیست. اما بهتر است برگزارکنندگان حرفه ای تر عمل کنند. به هر حال اقتصاد هنر کار تازه ای است که باید به آن فرصت داد. هنرمند که نمی تواند خودش کارهایش را بفروشد، بنابراین نیاز به این تشکیلات هست اما اگر با حمایت دولتی همراه باشد بهتر است.

*مخاطب تا چه اندازه برای شما اهمیت دارد و آثارتان را برای چه مخاطبی خلق می کنید؟

کار هنرمند، نوعی بیان است؛ بیان موسیقایی، نوشتاری، تصویری و… بنابراین هنرمند از طریق آثارش با مخاطب خود حرف می زند. نوع بیان هنرمند نیز ریشه در جامعه دارد بنابراین مخاطب برای هنرمند مهم است چرا که اثر هنری در تعامل با مخاطب معنی پیدا می کند.

همه مردم مخاطب ما هستند ولی باید تلاش کنند تا بیان هنری را بهتر درک کنند. زبان هنری هر هنرمندی متفاوت است و مردم به عنوان مخاطب آثار هنری باید بیشتر آثار هنری ببینند، به گالری ها سر بزنند، برای درک آثار هنرمندان وقت بگذارند و مطالعه کنند تا بتوانند منظور یک هنرمند را به خوبی درک کنند. مردم باید بدانند که چرا یک اثری آدم را غمگین می کند و اثر دیگری او را شاد می کند.

*ارتباط شما با تکنولوژی های جدید و فضای مجازی چگونه است؟

-با فضای مجازی هم کم و بیش ارتباط دارم. به هر حال از طریق اینترنت می توان به راحتی آثار هنرمندان مختلف را پیدا کرد و این امکان در روزگار جوانی ما وجود نداشت. اکنون با بهره گیری از اینترنت، مجموعه بسیار خوبی از آثار هنرمندان مورد علاقه ام را گردآوری کرده ام.

*خودتان را تحت تأثیر چه هنرمندی می دانید؟

-من خودم را بیشتر تحت تأثیر ادوارد هوپر می دانم و از نظر روحی خودم را به این هنرمند نزدیک تر احساس می کنم به همین دلیل هم آثار بسیاری از این هنرمند را دارم.

*به نظر شما هنر معاصر ایران مسیر درستی را پیموده است؟

-ما آوانگارد نیستیم بلکه سعی کرده ایم از اتفاقی که در دنیا می افتد عقب نمانیم. در حالی که این هنرها همه وارداتی است. به نظر من باید تلاش کنیم که تحول و تازگی را در داشته های خودمان بوجود بیاوریم. به روز ماندن به هر حال کار ساده ای نیست برای همین همه ما از روی دست هم نگاه می کنیم. کار مشکلی است که بخواهیم بگوییم ما مثل اروپایی ها مدرنیست هستیم. من معتقدم که باید اصول آکادمیک را رعایت می کردیم.

به طور مثال پیکاسو که پدیده هنری قرن بیستم است در همه کارهای آکادمیک خود استاد زبردستی بود. همه دوره های هنری برای او درونی شده بود که بعد توانست با استفاده از تجاربش به پدیده قرن بیست تبدیل شود اما ما ساده انگارانه به آثارش نگاه می کنیم و تصور می کنیم از همان ابتدا به صورت مدرن کار کرده است در حالی که او در جریان فعالیت های هنری خود به مدرن رسید. ایرانی هایی که کارهای اورجینال دارند نیز به صورت آکادمیک کار کرده اند. مثلاً شاعری مثل شاملو پیش از آن که شعر نو بگوید، اشعار شاعران کلاسیک مثل حافظ و سعدی و مولانا را فهمیده بود و بعد از آنها عبور کرد.

در جامعه ما همیشه هر وقت خواسته ایم به جایی برسیم یک گسست رخ داده است. در غرب این طور نبوده است و نسل های مختلف از تجربه های همدیگر استفاده می کنند. مثلا کافه هایی هست در فرانسه و ایتالیا که حدود ۳۰۰ سال قدمت دارد و این شغل و تجربه هایش از هر نسل به نسل بعدی انتقال داده شده، نسل جدیدتر چیزی به آن افزوده است و از آن برندسازی کرده اند اما در ایران ما همیشه آغازگر بوده ایم نه ادامه دهنده. در حالی که دنیا را همین آدم‌هایی توسعه می دهند که از تجارب گذشتگان بهره گرفته اند و چیزی به آن اضافه کرده اند.

*به آثار کدام هنرمندان علاقه بیشتری دارید و آنها را دنبال می کنید؟

-بیشتر روی کارهای رامبراند، هوپر و لوترک مطالعه و آثارشان را بررسی کرده ام.

*علاقه مندی و کار مداوم شما در زمینه طراحی و نقاشی تأثیری بر گرایش هنری فرزندتان داشته است؟

-من یک فرزند ۳۳ دارم که در کشور هلند در رشته موزیک الکترونیک تحصیل می کند که بی ارتباط به هنرهای تجسمی نیست.

*از کتاب آثارتان چه خبر؟

-چاپ دوم آخرین کتاب آثارم که مربوط به نمایشگاه آخر من در گالری اثر است، به اتمام رسیده و کتاب تازه ای هم در دست انتشار دارم که به صورت دست ساز  مراحل چاپ و انتشار را می گذراند و شامل مروری بر آثارم است. همه آثار این کتاب نفیس همراه با امضا و شناسنامه اثر است که در تعداد محدود به چاپ می رسد.

*این کتاب چه زمانی و کجا رونمایی خواهد شد؟

-احتمالاً پاییز امسال در گالری اثر رونمایی می شود.

*از گذشته هنری خود راضی هستید؟

-بله راضی ام، اما متأسفانه عمر کوتاه است و دوره خلاقیت هم محدود. معتقدم باید ما خیلی پیشترها به این جا می رسیدیم.

*و سخن آخر درباره نوع نگاه شما به تولد و مرگ به عنوان دو رویداد بزرگ زندگی هر انسان است. نظر شما دراین باره چیست؟

-به قول هایدگر ما بدون اجازه خودمان به این دنیا پرتاب می شویم و بدون اجازه خودمان می رویم. مرگ حقیقتی است و نگرانی مرگ همیشه همراه آدمی می ماند. به همین دلیل می خواهد ماندگار و جاودانه باشد. کار هنرمند خلاقه هم همین است که سعی دارد با آثارش تأثیری در این دنیا بر جای بگذارد.