کاهش آب دریای خزر، معادل 17 دریاچه ارومیه!

تا چندی پیش نگرانی‌ها پیرامون خشک‌شدن دریاچه ارومیه صدر اخبار محیط‌زیست را به خود اختصاص داده بود. اکنون این وضعیت شامل حال دریای‌خزر شده است و فعالان محیط‌زیست نسبت به آن هشدار می‌دهند

آن‌چنان که اعلام شده شمال دریای‌خزر طی ۷۵سال آینده خشک می‌شود؛ خشک‌شدنی که ناشی از دستکاری‌های انسانی است. این در شرایطی است که تغییرات اقلیمی نشان می‌دهد که حداقل در چند سال آینده خزر باید پرآب‌تر شود.

دریای‌خزر پهنه‌ای آبی است که از جنوب به ایران، از شمال به روسیه، از غرب به روسیه و جمهوری آذربایجان و از شرق به جمهوری‌‌‌های ترکمنستان و قزاقستان محدود می‌‌‌شود. طول این دریا حدود ۱۰۳۰ تا ۱۲۰۰کیلومتر و عرض آن بین ۱۹۶ تا ۴۳۵کیلومتر است. قسمت شمالی این دریا بسیار کم‌‌عمق است، طوری که تنها نیم‌درصد آب دریا در یک‌چهارم شمالی دریا قرار دارد و عمق آن به‌طور میانگین کمتر از پنج‌متر است. حدود ۱۳۰رودخانه به این دریا می‌ریزند که اکثر آنها از شمال‌غربی به دریا می‌‌پیوندند.

در مقاله علمی درج‌شده در نشریه Geophysical Research Letters آمده است: نتیجه تحقیقات کارشناسان آمریکایی، روسی و فرانسوی حاکی است که طی سال‌های 1996 تا 2015، سطح آب دریای‌خزر هر‌ساله هفت‌سانتیمتر کاهش یافته است. همچنین کارشناسان پیش‌بینی کرده‌‌اند سطح آب خزر به‌ویژه در بخش شمالی این دریا در مجاورت روسیه و قزاقستان باز هم کاهش خواهد یافت و در صورت تداوم گرمایش هوا با روند کنونی طی 75سال آینده این بخش از خزر خشک خواهد شد.

علت اصلی کاهش سطح آب دریا خزر تبخیر برآمده از افزایش درجه حرارت هوای کره ‌زمین عنوان شده است. بر این اساس باید گفت حال‌وروز دریای‌خزر خوب نیست و سرنوشتی تلخ در انتظار آن است؛ دریایی که در گذشته بخشی از دریای تتیس بود و اقیانوس آرام را به اقیانوس اطلس متصل می‌‌کرد، اکنون در وضعیت بحرانی به سر می‌برد. تازه این پایان ماجرا نیست. دریای‌خزر گنجینه‌ای از طلای سیاه و گاز طبیعی است؛ دریایی که بیش از 10‌میلیون‌سال از عمرش می‌گذرد و در طول تاریخ خطر خشکسالی آن را تهدید کرده است.

به‌تازگی روزنامه روسی «کامسامولسکایا پراودا» به‌نقل از کارشناسان ناسا، اتحاد جماهیر شوروی را در وضع پیش‌آمده برای دریای‌خزر مقصر دانست، چرا که در دوره شوروی سیاست بیابان‌‌زدایی در آسیای مرکزی با انتقال آب‌های دو رودخانه آمو و سیردریا برای استفاده در مزارع پیگیری می‌شد و این کار تعادل زیستی منطقه را برهم زد. این روزنامه نوشت: خزر، بهترین دریاچه جهان، درحال بخار‌شدن شدید است. بر اثر پدیده گرم‌شدن جهانی آب‌و‌هوای کره ‌زمین، دمای سطح آب خزر یک درجه سانتیگراد افزایش یافته است.

کاهش آب خزر، معادل 17دریاچه ارومیه

در 20سال گذشته 130سانتیمتر از تراز آب دریای‌خزر کاسته شده که معادل خشک‌شدن 17دریاچه ارومیه است. ایران نیز در این‌باره نگرانی خود را اعلام کرده است. «از سال 74 تا سال 95 پسروی آب دریای‌خزر ادامه داشت، ولی در یک سال اخیر تراز آب ثابت مانده است.» این اظهارنظر مرداد امسال توسط مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای‌خزر انجام شد. به‌گفته داریوش یوسفی کبریا شناخت نوسانات دریای‌خزر و بهره گیری از آن برای توسعه پایدار در سواحل جنوبی و مدیریت یکپارچه این دریا در بعد ملی و منطقه‌ای برای کشورهای حاشیه آن ضروری است.

پیش از این اظهارنظر، مرکز مطالعات و تحقیقات دریای‌خزر اعلام کرده بود که در 20سال اخیر حدود یک‌هزار و 760هکتار از آب‌های ساحلی این دریا به‌علت کاهش تراز آب خشک شده است. بر اساس گزارش این مرکز، در طول این مدت تراز آب دریای‌خزر سالانه دو تا 30سانتیمتر کاهش یافت و میزان کاسته‌شدن از تراز آب تنها در سال گذشته 12سانتیمتر بود. کارشناسان مرکز مطالعات و تحقیقات دریای‌خزر هشدار داده‌اند همان گونه که کاهش تراز آب برای ساحل‌نشینان این دریا تبعات اقتصادی و اجتماعی داشته است، بالاآمدن آب هم می‌تواند خطرساز شود.

شرایط بحرانی خلیج گرگان

بر هیچ‌کس پوشیده نیست که ایران با خطرات تغییر اقلیمی مواجه است؛خطراتی که محیط‌زیست را به مخاطره می‌اندازد و آمادگی لازم برای مقابله با آنها وجود ندارد. علاوه بر ایران کشورهای ساحلی جمهوری آذربایجان، فدراسیون روسیه، قزاقستان و ترکمنستان نیز به‌نوبه خود درگیر تبعات تغییر اقلیم هستند. به‌گفته مصطفی ارگون، دبیر اجرایی شبکه علم و فناوری کشورهای اسلامی، اگر سطح آب دریاها را صفر در نظر بگیریم، امروزه سطح آب دریای‌خزر منفی٢٨ است، درحالی ‌که در گذشته مثبت100 بوده است که علت آن می‌‌تواند تغییر اقلیم باشد. درواقع می‌توان گفت تغییرات اقلیمی موجب خشک‌شدن دریای‌خزر شده است و خشک‌شدن دریای‌خزر نیز روی خلیج گرگان اثر گذاشته است.

تیر امسال معاون استاندار گلستان گفت که عقب‌رفتگی آب و پایین آمدن آب دریای‌خزر منجر به خشک‌شدن خلیج گرگان شده است. رضا مروتی ادامه داد: از سال 1384 سیر خلیج گرگان نزولی بوده و طی هفت تا هشت سال شاید شاهد روند نزول آب در خلیج گرگان باشیم. بنابراین اگر وضعیت خلیج گرگان تا هشت‌سال آینده به این شکل ادامه پیدا کند، به وضعیت سال1354 می‌‎رسد. اکنون خلیج گرگان در شرایط بحرانی قرار دارد و معاون استاندار گلستان نیز از آن پرده برداشته است.

علاوه بر این، دریای‌خزر با مشکلات دیگری نیز دست‌وپنجه نرم می‌کند. افزایش تولید زباله در سواحل آن مشکلاتی را به بار آورده است که نیازمند فرهنگسازی است، آن‌چنان که ایران در سال 82 به‌همراه چهار کشور ساحلی دیگر متعهد شده است که در کاهش آلودگی دریای‌خزر تلاش کند. سالانه ۱۲۲‌هزار و ۳۵۰ تن آلودگی از کشورهای حاشیه دریای‌خزر به‌ویژه آلودگی ناشی از عملیات اکتشاف و استخراج نفت، محیط دریای‌خزر را آلوده می‌کند. از سوی دیگر، ماه گذشته حسن فاضل نشلی، باستان‌شناس، هم از عقب‌نشینی 20 کیلومتر دریای‌خزر خبر داد؛ مواردی که هر لحظه شرایط دریای‌خزر را بحرانی می‌کند. با وجود این، باید برای مقابله با تغییرات اقلیمی آمادگی داشت تا بتوان تا حدودی جلو تبعات آن را گرفت.

خشک‌شدن دریای‌خزر با گرم‌شدن زمین

پدر کویر‌شناسی ایران درباره خشک‌شدن دریای‌خزر در گفت‌و‌گو با «آرمان» می‌گوید: آب دریای‌خزر درحال کاهش است، چون قسمت شمالی کم عمق بوده و به دشت و جلگه تبدیل شده است. پرویز کردوانی می‌افزاید: دریای‌خزر همیشه نوسان داشته است. چندین سال آب آن بالا و چندین سال آب آن پایین می‌رفته است. او ادامه می‌هد: در سال1354 آب دریای‌خزر خیلی پایین رفته بود که بیشتر ضرر آن شامل حال روسیه شد. کردوانی بیان می‌کند: اتحاد جماهیر شوری باید در سال54 چندین کانال در چندین دره احداث می‌کرد که آب به دریای‌خزر بیاورد، اما چون هزینه آن زیاد بود، این کار را انجام نداد و جای آن از 125 بمب اتم در کوه‌ها و دره‌ها استفاده کرد تا آب به دریای‌خزر بیاورد.

پدر کویر‌شناسی ایران می‌گوید: دوباره تاکید می‌کنم دریای‌خزر همیشه نوسان داشته است، ولی اوج نوسان که باعث خشکسالی آن شده، به گرم‌شدن کره زمین برمی‌گردد. او بیان می‌کند: منشأ دریای‌خزر اقیانوس نیست؛ کوه است. وقتی کره زمین گرم می‌شود به‌تبع برف هم کم می‌بارد و از آب در دریا خبری نیست. کردوانی اظهار می‌کند: ضرر خشک‌شدن آب دریای‌خزر بیشتر شامل حال کشورهای شمالی مانند روسیه و قزاقستان که عمق کمی دارند می‌شود، ولی چون بیشترین عمق دریای‌خزر برای ایران است، ما کمتر دچار تبعات خشکی دریای‌خزر می‌شویم.

او خاطرنشان می‌کند: همچنین ترکمنستان هم ضرر می‌بیند، چون وقتی دریای‌خزر پرآب است، مقداری از آب این دریا از قسمت شرق ترکمنستان به خلیج قره‌بغاز می‌ریزد. پدر جغرافیای ایران بیان می‌کند: وقتی آب دریای‌خزر کم می‌شود ماهی خاویار بی‌‌‌خانمان می‌شود، چرا که ماهی‌ها در رودها تخم‌ریزی می‌کنند، چون محل زندگی ماهی خاویار خلیج گرگان است و خشکی دریای‌خزر در خلیج گرگان نمود پیدا می‌کند. در نتیجه نسل ماهی خاویار از بین می‌رود. او ادامه می‌‌دهد: روس‌ها باید از خشک‌شدن دریای‌خزر جلوگیری کنند. باید روسیه و قزاقستان از هر طریقی آب را به دریای‌خزر برگردانند.

اکنون وضعیت به‌گونه‌ای است که کشتی‌ها از یک جایی به بعد نمی‌توانند از ایران به قزاقستان بروند، چون دریا خشک شده است. پدر جغرافیای ایران در مورد تبعات خشک‌شدن دریای‌خزر می‌گوید: با خشک‌شدن دریای‌خزر میانکاله، خلیج گرگان و تالاب انزلی خشک می‌شوند و اثرات بدی روی محیط‌زیست می‌گذارند.