خودکشی؛ از تعارض شخصیتی تا ناکامی اجتماعی

افزایش خودکشی در بین دانشجویان در چند سال گذشته زنگ خطر را برای سرمایه های علمی جامعه به صدا در آورده است. از این رو ضروری است آسیب شناسی این مساله برپایه محرک های فردی و اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد.

پایان دادن به زندگی به وسیله فرد امری تلخ و ناگوار تلقی می شود اما زمانی نگرانی در این زمینه بیشتر خواهد شد که در چند سال گذشته خودکشی در بین دانشجویان که از آنان به عنوان سرمایه علمی جامعه یاد می شود، افزایش یافته است.

قشری که پس از یک سال ماندن در پشت سد کنکور با هزاران امید راهی دانشگاه شده اما در ادامه روند تحصیلی خود دچار مشکلاتی خواهند شد که در نهایت با تصمیمی دشوار مرگ و پایان زندگی را به صورت داوطلبانه انتخاب خواهد کرد.

* دوگانگی ارزشی و خودکشی دانشجویان

برای بررسی واقعیت خودکشی نخست باید موقعیتی که فرد در آن قرار گرفته به صورت دقیق مورد بررسی قرار گیرد؛ موقعیتی که ممکن است سرآغاز یک دوگانگی فکری، فرهنگی ومذهبی برای فرد باشد.در این موقعیت بسیاری از مولفه های نهادینه شده در ذهن یک فرد در برخورد با محیط جدید دچار تعارض شده و قدرت تصمیم گیری در زمینه درست یا نادرست بودن پیش زمینه های فکری و عقیدتی از وی گرفته خواهد شد.

به عبارت دیگر، در این شرایط، فرد درگیر مسائلی می شود که به نوعی وی را در تعارض قرار می دهد که نسبت به ارزش های نهادینه شده تشکیک خواهد کرد.

اندیشمندان حوزه روانشناسی اجتماعی مدعی اند که این شیوه از دوگانی ارزش زمانی بروز خواهد کرد که چند شکل از فرهنگ و تفکر بر محیط زندگی فرد حاکم و فرد برای رسیدن به هدف باید یکی از آنان را قبول کند.

حال اگر قدرت ارزشی که نقض کننده پیش فرض های فکر فرد است بر آموخته های نهادینه شده در وجود وی غلبه یابد، شخص دچار یک شکست عقیدتی خواهد شد و در نتیجه ناسازگاری با فکر جدید، راهکارهای مختلفی برای پایان دادن به چنین دوگانگی انتخاب خواهد کرد.

یکی از این راهکارهای خودکشی و مرگ اختیاری است. در این شرایط فرد به خاطر مشکلات روانی ناشی از تفکر غالب و برای رهایی از چنین مشکلاتی، دست به خودکشی می زند.

* شخصیت فرد و بروز خودکشی

یکی از مولفه هایی که برخی از اندیشمندان از آن به عنوان محرکی برای خودکشی یاد می کنند مساله شخصیت فرد است. برای تبیین خودکشی در این زمینه نظریه شخصیت «آلفرد آدلر» اندیشمند اتریشی می تواند راهگشا باشد.

آدلر معتقد است فرد اگر نتواند تخیلات و انتظارات خود را در جامعه با واقعیت های موجود تطابقت دهد دچار بیماری «روان نژندی» خواهد شد و همواره در خیال پردازیهای خود غوطه ور است.

وی در بخش دگر از تبیین شخصیت افراد مولفه «علاقه اجتماعی» را مطرح می کند. در نظریه وی علاقه اجتماعی راهکاری است که فرد برای جبران همة ضعف های طبیعی خود در دستور کار قرار ممی دهد.

با کنار هم قرار دادن پیش فرض های نظریه شخصیتی آدلر به این نتیجه خواهیم رسید که مشکلات نظام آموزشی و همچنین ناکامی فرد در دستیابی به پایگاه اجتماعی بالاتر و شکست های عاطفی در محیط های دانشگاهی می تواند به شدت بر روی شخصیت یک دانشجو تاثیر گذاشته و در نهایت وی را مجبور به خودزنی یا خودکشی کند.

*واکاوی بعد اجتماعی خودکشی

با وجودی که برای تبیین خودکشی نظریات فراوانی در زمینه ساختار طبقاتی و محرومیت ها وجود دارد اما اندیشمندان اجتماعی مدعی هستند خودکشی در بعد اجتماعی آن زمانی عملی خواهد شد که جامعه دچار ناهنجاریی «آنومی» باشد.

شرایط آنومی از نظر از «میل دورکیم» جامعه شناس فرانسوی زمانی شکل می گیرد که بحران های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی گسترش پیدا کرده و فرد در هیاهوی این بحران ها ناتوان از درک درست زندگی باشد.

هر چند که در شرایط کنونی در برخی از بخش های جامعه بحران به مانند آنچه دورکیم از آن به عنوان آنومی یاد می کند وجود ندارد اما قرار گرفتن جامعه در شرایط گذار خود به خود بحران زا و فرد را در شرایط تعارض فکری و فرهنگی قرار می دهد.

در این شرایط است که بحران ناشی از دوران گذار افزون بر سطح کلان، در سطح میانه و خرد نیز بر رفتار فرد تاثیر خواهد گذاشت. بنابر تعریف دورکیم از خودکشی می‌توان گفت گسترش شعاع عمل آنومی اجتماعی ناشی از دوران گذار به د‌رون خانواد‌ه و محیط های فردی نیز راه یافته است.

گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا در گفت و گو با « سید هادی معتمدی » روانپزشک ، «امان الله قرایی مقدم » و «سعید معید فر » جامعه شناس به بررسی مسئله خودکشی در میان دانشجویان پرداخته است .

بنابر ادعای «سید هادی معتمدی» روانپزشک و عضو هیات علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی تهران، یکی از دلایلی که موجب فراوانی خودکشی در بین جوانان به ویژه قشر دانشجو گسترش می شود مساله بحران هایی است که فرد در دوران جوانی با آنها مواجه می شود.

او به پژوهشگر ایرنا گفت:اجرای غلط برخی از سیاست ها به ویژه سیاست های جمعیتی در دهه های پیشین و اجرای آن بدون توجه به نیازهای جوانان یکی از مهمترین دلایل بحرانی شدن دوره جوانی است.

به نظر معتمدی نتیجه چنین بررنامه هایی موجب می شود جوانان با مشکل های فراوانی مانند بیکاری، اعتیاد، بحران هویت، تفکر منفی بافی و پوچگرایی در جامعه دست به گریبانند.

* افزایش خودکشی دانشجویان؛فرد یا جامعه؟

بررسی نقش تاثیرگذار فرد یا جامعه در افزایش خودکشی سبب شکل گیری مجادله «فروید –دورکیمی» در بین اندیشمندان شده است.

نطریه های دوگانگی ارزشی و نطریه شخصیت بیشتر زمینه های فردی خودکشی را مورد بررسی قرار دادند. اما در بعد اجتماعی برخی از اندیشمندان خودکشی را زاییده ی جامعه و مشکل های آن می داند.

«امان الله قرایی مقدم» جامعه شناس در گفت وگو با گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا گفت: خودکشی دانشجویان در شرایط کنونی می تواند نتیجه اهداف تعیین شده و راه های دستیابی به این اهداف باشد که در نظریه «رابرت مرتون» آمریکایی مورد واکاوی قرار گرفته است. از آنجا که جوانان نمی توانند به اهداف اصلی و از پیش تعیین شده خود برسند ، ناامیدی بر آنان حاکم و در نهایت دست به خودکشی می زنند.

وی با تاکید بر نسبی بودن تاثیر عوامل روانی در اقدام دانشجویان به خودکشی گفت: روان جدا از تغییرات جامعه نیست و فرد مستقیم یا غیر مستقم از تحولات و تغییرات جامعه تاثیر می پذیرد. لذا در زمان بحران های مختلف اجتماعی، نرخ خودکشی د جامعه افزایش می یابد.

قرایی مقدم در ادامه با اشاره به اینکه برای تبیین خودکشی نمی توان تک بعدی مساله را بررسی کرد، یادآوری شد: خودکشی یک پدیده چند وجهی است، هر چند نمی توان نقش افراد را در تصمیم گیری برای خودکشی انکار کرد، ولی محیط اجتماعی می تواند بیشترین تاثیر فراوانی خودکشی داشته باشد.

این جامعه شناس در خصوص روی آوردن دانشجویان به خودکشی گفت: در بحث کلی عوامل موثر بر خودکشی دانشجویان، نخست لازم است آنومی اجتماعی و در ادامه بحث تنوع خواهی این قشر را مورد بررسی قرار دهیم.

قرایی مقدم با بیان اینکه آنومی اجتماعی در شرایط کنونی ثمره گذار جامعه از سنت به مدرنیته است گفت: در کنار بحران های دوران گذار جامعه، نباید از نقش تنوع خواهی افراد نیز چشم پوشی کنیم زیرا سبک زندگی جدید در دوران گذار و همنشینی قشرهای مختلف در دانشگاه موجب شده تا فرد انتظارات خود را با داشته های قشر بالای جامعه مقایسه کند.
این تنوع خواهی قشر دانشجو در شرایط کنونی شامل آرزوی داشتن خانه، ماشین، شغل مناسب و زندگی راحت است که در صورت ناتوانی در رسیدن به آنها،فرد دچار سرخوردگی می شد.

او گفت: هر چند که دلایل ذکر شده تنها بخش کوچکی از محرک هایی است که دانشجویان را به سمت خودکشی سوق می دهد اما واکاوی دیگر دلایل خودکشی بیانگر آن است که نباید از شیوه زندگی و رفتار فرد در دانشگاه غافل ماند.

زندگی خوابگاهی، شکست های عشقی، اغفال شدن، مشکلات معیشتی، دوری از خانواده، ناسازگاری فرهنگی، فشار درس، ناتوانی در پایان دادن به تحصیل و مجموعه گسترده ای از عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی موجب شده تا روند خودکشی دانشجویان در کشور رو به افزایش باشد.

* حس بدبینی نسبت محیط های دانشگاهی

آمار نگران کننده ی خودکشی در میان قشر دانشجو آسیب های فراوانی به همراه دارد؛ خودکشی نه تنها برای فردی که اقدام به این عمل می کند زیانبار، بلکه موجب شکل گیری آسیب هایی در بُعد کلان جامعه می شود.

«سعید معیدفر»جامعه شناس در این زمینه با اشاره به تبعات خودکشی دانشجویان در سطح کلان به گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا گفت: خودکشی در نگاه اول مساله ای در سطح خرد تلقی می شود. زمانی که این مساله در بین قشر دانشجو به عنوان بخشی از سرمایه های علمی جامعه گسترش پیدا کند، جامعه در سطح کلان و میانه آسیب های فراوانی خواهد دید. یکی از این آسیب ها کاهش مهره های مدیریتی برای آینده کشور است.
او گفت: از دانشگاه به عنوان مرکزی برای تربیت نخبگان یاد می شود اما زمانی که شرایط فردی، اجتماعی و محیطی سبب ایجاد حس سرخوردگی در بین دانشجویان شود، محیط دانشگاه نمی تواند کارکرد خود به درستی را انجام داده دهد.

سرخوردگی دانشجویان از محیط های آموزشی و پاره ای مشکلات فردی و اجتماعی موجب می شود تا اقدام به خودکشی و خودکشی در بین دانشجویان افزایش پیدا کند.

این کارشناس مسایل اجتماعی گفت: آسیب دیگر خودکشی دانشجویان ایجاد حس بی اعتمادی نسبت به محیط آموزش عالی است که در بین خانواده ها بیش از دیگر نهاددها رواج پیدا می کند.

او در تبیین چرایی این موضوع گفت: اگر فراوانی خودکشی در دانشگاه بیش از شرایط کنونی باشد به یقین یک حس بی اعتمادی نسبت به محیط دانشگاهی در بین جوانان و خانواده های آنان شکل خواهد گرفت.

معید فر مدعی است: با شکل گیری حس بدبیینی نسبت به مراکز علمی، استرس و ترس از آسیب های اجتماعی موجود در این مراکز ممکن است در نهایت خانواده ها را مجبور کند تا از ورود فرزندان به دانشگاه جلوگیری کنند که نتیجه آن خالی شدن دانشگاه از نخبگان است.
براساس آنچه گفته شد معضل خودکشی در محیط های دانشگاهی در شرایط کنونی بحران اجتماعی تلقی نمی شود، اما شرایط دوران گذار و مشکلات اقتصادی و اجتماعی پیش روی نسل جوان، موجب شده تا بسیاری از کارشناسان نسبت به گسترش این مساله ابراز نگرانی کنند. خودکشی دانشجویان از آن جهت باید مورد توجه قرار گیرد که از این قشر به عنوان سرمایه علمی و نیروی کاری یاد می شود که نقش مهمی در توسعه همه جانبه دارند.