یارانه پیدا و پنهان، بیش از دو برابر بودجه کشور است!
به تازگی گزارشی منتشر شده است که در آن میزان یارانه پرداختی آشکار و پنهان مورد برآورد قرار گرفته است. برآورد‌ها نشان می‌دهد مجموع یارانه آشکار و پنهان برابر ۸۹۰ هزار میلیارد تومان است که این رقم معادل ۱۰.۹ میلیون تومان یارانه اعطایی به ازای هر فرد و تقریباً ۲.۲ برابر بودجه سالانه کشور می‌باشد.
به تازگی گزارشی توسط دفتر اقتصاد کلان معاونت هماهنگی برنامه و بودجه سازمان برنامه و بودجه کشور منتشر شده که در آن میزان یارانه پرداختی آشکار و پنهان مورد برآورد قرار گرفته است. در مقدمه این گزارش ذکر شده است، دو وظیفه عمده دولت‌ها ارائه کالای عمومی و اجرای سیاست‌های بازتوزیعی جهت حمایت از اقشار کم برخودار است. سیاست‌های بازتوزیعی با هدف افزایش عدالت اجتماعی و حمایت از اقشار آسیب پذیر انجام می‌پذیرند و یارانه در واقع ابزار اجرای این سیاست هاست. یارانه‌ها به دو گروه عمده پرداخت می‌شوند:
اول تولیدکنندگان: این پرداخت‌ها به دلیل سیاست حمایتی دولت جهت ارائه کالا و خدمات تولید به قیمتی پایین‌تر از ارزش بازاری یا بهای تمام شده آن‌ها مستقیما به بنگاه‌های اقتصادی پرداخت می‌شوند.
دوم مصرف کنندگان: این پرداخت‌ها به منظور حمایت از گروه‌های خاصی از مردم به صورت نقدی یا غیرنقدی انجام می‌شود. پرداخت‌هایی به عنوان یارانه، طبقه بندی می‌شوند که به افراد غیرکارکن دولت انجام شده و در برابر انجام کار صورت نگرفته باشند.
به گزارش تابناک، پرداخت یارانه در اقتصاد ایران سابقه طولانی دارد و در اسناد بالادستی مانند قانون اساسی، برنامه‌های پنج ساله توسعه و قوانین بودجه سالیانه مورد توجه سیاستگذار بوده است. در اصل بیست و نهم قانون اساسی برخورداری از تامین اجتماعی به عنوان حق مردم شناخته شده و دولت موظف شده با مشارکت مردم خدمات حمایتی برنامه‌های تامین اجتماعی را فراهم کند. همچنین در اصل چهل و سوم قانون اساسی تامین نیاز‌های اساسی مردم (مسکن، خوراک، پوشش، بهداشت و آموزش و پرورش و امکانات لازم برای تشکیل خانواده) مورد تاکید قرار گرفته است؛ بنابراین قانون اساسی به عنوان اصلی‌ترین سند قانونی کشور، دولت را به بسترسازی جهت اعطای هدفمند یارانه با تاکید بر تامین اجتماعی و حمایت از اقشار آسیب پذیر ملزم کرده است. در برنامه‌های پنج ساله توسعه اقتصادی – اجتماعی نیز این اهداف حمایتی دنبال شده و سیاست‌های اجرایی آن ارائه شده است. بررسی برنامه‌های پنج ساله نشان می‌دهد زمینه هدفمند کردن یارانه‌ها و تمرکز آن بر اقشار هدف از برنامه اول همواره مورد توجه قانونگذار بوده، اما پیشرفت این سیاست سرعت مناسبی نداشته است.
چقدر یارانه پیدا و پنهان به مردم در طول یک سال داده می‌شود؟
نتایج این گزارش نشان می‌دهد که برآورد “میزان یارانه‌های پنهان پرداخت شده” توسط دولت در بودجه ۱۳۹۸ به شرح جدول زیر و بالغ بر ۶۴۹ هزار میلیارد تومان می‌باشد. همانطور که از جدول زیر مشخص است، بیش از ۹۲ درصد معادل حدود ۶۰۰ هزار میلیارد تومان از کل یارانه پنهان مربوط به حامل‌های انرژی شامل فرآورده‌های نفتی، گاز طبیعی و برق است.
میزان یارانه‌های بودجه‌ای احصا شده ۱۰۰ هزار میلیارد تومان در سال ۱۳۹۸ است. مجموع یارانه‌های فرابودجه‌ای از محل صندوق‌های فرابودجه ای، منابع نهاد‌های عمومی غیردولتی و شرکت‌های دولتی ۱۴۰ هزار میلیارد تومان در سال تخیمن زده می‌شود. در نتیجه، “جمع یارانه‌های آشکار” به ۲۴۰ هزار میلیارد تومان می‌رسد.
سهم هر نفر از یارانه پیدا و پنهان چقدر است؟
با این تفاسیر برآورد انجام شده در این گزارش نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۸، مجموع یارانه آشکار و پنهان برابر ۸۹۰ هزار میلیارد تومان است که این رقم معادل ۱۰.۹ میلیون تومان یارانه اعطایی به ازای هر فرد و تقریباً ۲.۲ برابر بودجه سالانه کشور می‌باشد.
آیا سازوکار توزیع یارانه‌ها که باید منجر به بهبود شاخص‌های رفاهی شود، کارایی مناسبی دارد؟
نتایج این گزارش نشان می‌دهد که سازوکار توزیع یارانه‌ها که باید منجر به بهبود شاخص‌های رفاهی شود، کارایی مناسبی ندارد و اصابت آن به اقشار هدف اندک است، به طوری که منابعی که با هزینه فراوان و در بعضی موارد به بهای ایجاد ناپایداری در نهاد‌های مالی کشور تامین می‌شوند در نهایت اثر متناسبی بر افزایش رفاه اقشار آسیب پذیر که عموما هدف طرح هستند، ندارند. بنابراین، در چارچوب اصلاحات ساختاری لازم است نظام فعلی یارانه‌ای کشور بازنگری شود.
چه اصلاحاتی باید در نظام یارانه‌ها صورت بگیرد؟
اهم اصلاحات مورد نیاز در نظام یارانه‌ای شامل سه مورد است که عبارتند از: تغییر در نحوه پرداخت یارانه از غیرنقدی به نقدی، حذف یارانه اعطایی از منابع ناپایدار و بهبود فرآیند استحقاق سنجی.
همان گونه که عنوان شد یکی از پیشنهاد‌های این گزارش برای اصلاح نظام یارانه‌ای فعلی، تغییر در نحوه پرداخت یارانه از غیرنقدی به نقدی است.
جدول زیر توزیع یارانه پنهان مستقیم خانوار‌ها در دهک‌ها را مورد بررسی قرار داده است. در توضیح یارانه پنهان مستقیم باید گفت: یارانه‌ای است که به خانوار‌ها اعطا می‌شود و مقدار یارانه پنهان بنگاه‌ها لحاظ نمی‌شود. بررسی‌های این گزارش نشان می‌دهد که عمده یارانه‌های پنهان مستقیم به خانوار‌های پردرآمد می‌رسد. به عنوان مثال از مجموع ۱۲۳ هزار میلیارد تومان بنزین، حدود ۱۱ هزار میلیارد تومان سهم سه دهک پایین (کم درآمد) و حدود ۶۷ هزار میلیارد تومان سهم سه دهک بالا (پردرآمد) است. در کالا‌های اساسی که عمدتا باید دهک‌های پایین از آن استفاده کنند و بیشتر از یارانه آن‌ها بهره ببرند، سهم سه دهک نخست حدود ۶.۵ هزار میلیارد تومان و سهم سه دهک بالا حدود ۱۸ هزار میلیارد تومان است. در مجموع باید عنوان کرد که از میان ۲۴۹ هزار میلیارد تومان یارانه پنهان مستقیم، تنها ۱۵.۸ هزار میلیارد تومان به سه دهک کم درآمد می‌رسد و رقم ۱۲۱ هزار میلیارد تومان سهم سه دهک پردرآمد می‌شود.
همان گونه که از جدول زیر ملاحظه می‌گردد متوسط سهم هر خانوار حاضر در دهک اول از یارانه‌های پنهان ۳.۲ میلیون تومان در سال و سهم هر خانوار حاضر در دهک دهم از یارانه‌های پنهان ۲۱.۳ میلیون تومان در سال می‌باشد. نتیجه آن که متوسط دریافتی یارانه پنهان دهک دهم بیشتر از ۷ برابر متوسط دریافتی دهک اول است. این اعداد گواه توزیع ناعادلانه یارانه پنهان از جمله یارانه انرژی، کالای اساسی و دارو است که می‌توان به آسانی و به کمک یک نظام باز توزیع کارآمد و عادلانه مکانیزم‌هایی طراحی کرد که دهک‌های پایین از این یارانه بیشتر بهره‌مند شوند.
نتیجه آن که لازم است با تغییر سیاست‌های حمایتی و اصلاح نظام یارانه ای، نقش بازتوزیعی این منابع را به خصوص برای دهک‌های پایین درآمدی محسوس‌تر نمود. اصلاح نظام بازتوزیع یارانه‌ها می‌تواند بدون صرف منابع جدید و تنها با بهبود مکانیزم تخصیص یارانه حمایت بهتری از اقشار آسیب پذیر را به وجود آورد.
