چرا سازمان هواپیمایی فرضیه برخورد موشک با هواپیما را «غیرعلمی» می‌دانست؟ (فیلم)
سانحه سقوط هواپیمای متعلق به خطوط هوایی اوکراین در نزدیکی تهران که باعث جان‌باختن ۱۷۶ سرنشین این هواپیما شد، علاوه بر داغ بزرگی که بر دل بازماندگان و سایر مردم گذاشت، در روزهای نخست با یک ابهام بزرگ نیز مواجه بود: علت اصلی سقوط این هواپیما تنها شش دقیقه پس از بلند شدن از زمین چه بوده است؟
چند ساعت پس از انتشار خبر دردناک سقوط هواپیمایی در نزدیکی تهران، برخی رسانه‌های خارجی با استناد به برخی تصاویر منتشر شده از محل سقوط هواپیما، این شائبه را مطرح کردند که ممکن است هواپیما براثر اصابت موشک یا تیراندازی ساقط شده باشد. ادعایی که در نخستین ساعات انتشار، غیرقابل باور به‌نظر می‌رسید و البته این فرضیه با استدلال محکم سازمان هواپیمایی که آن را “غیر علمی” می‌خواند و سقوط هواپیما را ناشی از نقص فنی می‌دانست، از دید کسانی که تحولات مربوط به این اتفاق را دنبال می کردند بیش‌از پیش دور از منطق به نظر می‌رسید.
آیا هواپیما باید در صورت شلیک موشک منفجر می‌شد؟
وزیر راه و شهرسازی در شب بروز سانحه در گفت‌وگویی که با ایسنا داشت تصریح کرد که “شایعاتی مبنی بر تروریستی بودن، انفجار یا تیراندازی به هواپیما به عنوان علت بروز سانحه و سقوط هواپیمای ۷۳۷ اوکراینی درست نیست و نقص فنی دلیل این حادثه بوده است”.
وی با بیان اینکه “اگر چنین اتفاقاتی که در فضای مجازی و برخی سایت‌های خارجی عنوان می‌شود رخ داده بود، هواپیما باید در آسمان منفجر می‌شد”، افزود: “این اتفاق نیفتاد؛ چرا که نقص فنی هواپیما موجب شد هواپیما دچار آتش سوزی شود و پس از قطع سیستم‌های مخابراتی و کنترلی سقوط کند. شاهدان عینی نیز این موضوع را دیده و تایید می‌کنند”.
پنج‌شنبه شب نیز رئیس سازمان هواپیمایی در مواضعی جدید گفت: “برخورد موشک به هواپیمای اوکراینی از لحاظ علمی غیر ممکن است و چنین شایعاتی، هیچ گونه منطقی ندارد. ”
ساعتی بعد مدیرکل دفتر بررسی سوانح سازمان هواپیمایی نیز درباره ادعاهای مطرح شده مبنی بر برخورد موشک به هواپیمای بویینگ ۷۳۷ که حوالی فرودگاه امام (ره) سقوط کرد، گفت: “هیچ مستندی در این زمینه تاکنون پیدا نکرده‌ایم و دلایل متقنی داریم که حاضریم آن را در حضور همه رسانه‌ها مطرح کرده و این شایعه را رد کنیم. ”
استدلال سازمان هواپیمایی برای رد فرضیه شلیک موشک
اما نهایتا صبح شنبه ستادکل نیروهای مسلح در اطلاعیه‌ای رسما اعلام کرد که هواپیمای بوئینگ ۷۳۷ هواپیماییِ اوکراین نه بر اثر نقص فنی که با شلیک مستقیم موشکِ پدافندی مورد اصابت قرار گرفته و سقوط کرده است. ستاد کل در اطلاعیه خود در عین حال سانحه را «خطای انسانی و غیرعمد» توصیف کرد و «پروازهای جنگی نیروهای تروریست آمریکایی در پیرامون کشور» و «برخی اخبار درباره مشاهده اهداف هوایی درحوالی مراکز راهبردی» را موجب «بالا رفتن حساسیت مجموعه‌های پدافند هوایی» کشور عنوان کرد.
مدیر کل بررسی سوانح سازمان هواپیمایی پس از تایید رسمی شلیک موشک به سمت هواپیما که انتقاداتی را به اصرار این سازمان مبنی بر مردود بودن فرضیه شلیک موشک در روزهای پس از سقوط برانگیخته بود، در واکنش به اینکه آیا اطلاعات غلط مطرح شده از سوی سازمان هواپیمایی باعث خدشه‌دار شدن اعتماد عمومی به این سازمان تخصصی نمی‌شود؟ گفت: “سازمان هواپیمایی باید از این موضوع خبر می‌داشت و با توجه به اینکه ما از این اقدام پدافندی خبردار نبودیم، ولی از حمله به پایگاه‌های آمریکایی خبردار بودیم، لذا جمع‌بندی ما این‌چنین بود. پیشتر نیز در سال‌های گذشته هواپیمای مالزی هم که در اوکراین مورد اصابت موشک قرار گرفت در آسمان منفجر شد، ولی می‌توانم ثابت کنم وقتی هواپیمای خطوط هوایی اوکراین آتش گرفت، حدود سه دقیقه در آسمان پرواز کرده و منفجر نشده است و اینکه در موشک پدافندی شلیک شده چه سیستمی استفاده شده که این اتفاق افتاده در حیطه وظایف من نیست. ”
سازمان هواپیمایی روز یکشنبه نیز در بیانیه‌ای ضمن عذرخواهی از بازماندگان سانحه و سایر مردم بابت تناقض در اطلاعات منتشر شده، بار دیگر تاکید کرد که “ما تحت هیچ فشار و توصیه‌ای برای کتمان واقعیت نبوده‌ایم و هیچ نیتی برای پنهان کردن واقعیت نداشته‌ایم. ما اطلاعاتی که در اختیار و به آن باور داشتیم را منتشر کردیم و از بابت اشتباه بودن آن متاسفیم. ” هرچند که هنوز این انتقاد پابرجاست که بالاترین مسئولان صنعت حمل‌ونقل هوایی کشور باید برای پاسخگویی به بازماندگان فاجعه‌ای که توجه همه مردم ایران و حتی کشورهای خارجی را به خود جلب کرده، مواضع هوشمندانه‌تری اتخاذ می‌کردند و حتی اگر یک درصد این احتمال را می‌دادند که شائبه‌های مطرح شده صحت داشته باشد، وضعیت را به درستی برای افکار عمومی روشن کرده و ضمن تاکید بر اینکه چنین شایعاتی تاکنون تایید نشده است، حداقل احتمال بررسی این فرضیه را رد نمی کردند؛ نه اینکه بلافاصله فرضیه نقص فنی را عامل سقوط هواپیما مطرح کنند.
بررسی پرونده سقوط هواپیمای مالزی در اوکراین؛ ۴ سال قبل
اما حالا چند روز پس از بروز این سانحه، سئوالی که همچنان باقی است، اینجاست که اطلاعاتی که سازمان هواپیمایی “در اختیار و به آن باور” داشته چه بوده و برچه اساسی احتمال شلیک موشک به هواپیما را با جدیت رد می‌کرده است؟ شاید شبیه‌ترین سانحه به آن‌چه برای هواپیمای خطوط هوایی اوکراین در تهران اتفاق افتاد، سانحه‌ای بود که در سال ۲۰۱۴ برای پرواز شماره ۱۷ هواپیمایی مالزی (اختصارا MH۱۷) در آسمان اوکراین به وقوع پیوست و در اظهارات مدیر کل بررسی سوانح سازمان هواپیمایی نیز به آن اشاره شده است. در آن سال پرواز مستقیم شرکت هواپیمایی مالزی که از آمستردام در هلند به مقصد کوالالامپور در مالزی در حرکت بود در میان راه در مرز روسیه و اوکراین سرنگون شد. گزارش‌های اولیه از پرتاب موشک به سمت هواپیما به عنوان دلیل سقوط آن اشاره می‌کردند.
پس از انجام تحقیقات مفصل درباره این سانحه، شبکه تلویزیونی اسکای‌نیوز در گزارشی ویژه درباره سانحه هواپیمای متعلق به خطوط هوایی مالزی موسوم به MH۱۷ اعلام کرد: زمانی که دنیا خبر سقوط این هواپیما را شنید که باعث کشته شدن همه‌ی سرنشینان آن شد، دو سوال مهم برای مخاطبان، بدون پاسخ مانده بود. این حادثه چگونه اتفاق افتاد؟ و چرا؟
چطور موشک شلیک شد و هواپیما در آسمان منهدم نشد؟
پس از تحقیقاتی که هفت کشور در آن دخیل بودند و ۱۵ ماه به طول انجامید، در نهایت مشخص شد که چطور پرواز MH۱۷ از آسمان ساقط شد.
تیبه جوسترا، رییس هلندی هیات بررسی ایمنی این سانحه در این زمینه گفت: علت سقوط هواپیما انفجار کلاهک یک موشک، خارج از هواپیما در محدوده‌ی سمت چپ اتاقک خلبان بوده است. در نتیجه‌ی انفجار این کلاهک، هزاران تکه‌ی فلزی کوچک با شدت بسیار زیاد از آن خارج شده که صدها تکه‌ی آن به هواپیما برخورد کرد.
در نتیجه‌ی این اتفاق، سه نفر از گروه پروازی حاضر در اتاق خلبان (کاکپیت) جان خود را از دست دادند و خسارات اساسی به بخش جلویی هواپیما وارد شد. در نتیجه‌ی این اتفاق بخش جلویی هواپیما جدا شد که سقوط نهایی هواپیما و بروز این سانحه را در پی داشت. احتمالا دم هواپیما قبل از سایر بخش‌های بدنه به زمین خورده است. بخش میانی هواپیما نیز که موتور در آن قرار داشت، به صورت برعکس با زمین برخورد کرده که باعث آتش‌سوزی شد.
تقریبا دو سوم از ۲۹۰ مسافر و گروه پروازی حاضر در این هواپیما هلندی بودند و به همین دلیلی هلندی‌ها هدایت عملیات تحقیقات بین‌المللی درباره‌ی این سانحه را به عهده گرفتند. در یک آشیانه نیروی هوایی در هلند، کارشناسان صنعت هوایی سه ماه زمان صرف کردند تا تکه‌های جدا شده‌ی هواپیما را که از محل سانحه به دست آمده بود بر روی یک چارچوب ویژه که برای این اتفاق ساخته شده بود کنار هم قرار دهند تا ساختار هواپیما را مجددا بازسازی کنند.
یکی دیگر از سوالات این بود که چرا هواپیما بر فراز محدوده‌ای که جنگ در آن جریان داشت پرواز کرده و چه کسی موشک را به سمت هواپیما شلیک کرده است؟
در بعدازظهر یک روز ماه جولای، پرواز خطوط هواپیمایی مالزی از آمستردام به سمت کوالالامپور حرکت کرد. این پرواز در ارتفاع ۳۳ هزار پایی وارد محدوده‌ی هوایی اوکراین شد و وارد خط هوایی L۹۸۰ شد. گروه پروازی برای خودداری از ورود به محدوده‌ی توفانی، کمی به سمت شمال منحرف می‌شود و در بخش شرقی اوکراین به خط پروازی خود بازمی‌گردد. در این منطقه درگیری نظامی بین اوکراینی‌ها و جدایی‌طلبان روسی در جریان بوده است. به همین دلیل پرواز در ارتفاع پایین برای هواپیماهای غیرنظامی ممنوع اعلام شده بود. هواپیما بالاتر از منطقه‌ی ممنوعه در حال حرکت به سمت خاک روسیه و بوده و تا آن لحظه شرایط به صورت عادی پیش می‌رفته است.
گروه تحقیقاتی، حمله‌ی موشکی را نیز بازسازی کرد؛ موشک تاثیر تخریبی خود را پیش از آن‌که به جان مسافران و خدمات پروازی وارد کند به بدنه‌ی هواپیما وارد کرد. این موشک پس از رسیدن به ارتفاع پروازی هواپیما با نزدیک شدن به آن در محدوده‌ی سمت چپ و بالای کابین خلبان هواپیما منفجر می‌شود و حدود ۸۰۰ تکه‌ی فلزی کوچک به بدنه‌ی هواپیما وارد می‌شود. این اتفاق به همراه موج ناشی از انفجار باعث می‌شود که کابین خلبان و بخش بیزینس کلاس هواپیما از سایر بخش‌ها جدا شود. بر اساس گزارش گروه تحقیقاتی، سه عضو گروه پروازی حاضر در کابین خلبان بلافاصله پس از انفجار موشک جان خود را از دست می‌دهند. ترکش‌های موشک شکل‌های مشخصی داشت و برخی از آنها تکه‌هایی از آلومینیوم و شیشه روی خود داشتند که ثابت می‌کرد از خارج از هواپیما وارد شده‌اند. دو شیشه‌ی سمت چپ کابین خلبان به طور مشخص نشان می‌داد که ترکش‌هایی از خارج از هواپیما وارد کابین شده است.
افرادی که از موج اول انفجار موشک در نزدیکی هواپیما جان سالم به در بردند نیز احتمالا تحت تاثیر فاکتورهای متعدد و پیچیده‌ای پس از این اتفاق قرار گرفتند و این مساله، امکان اینکه افراد قبل از اینکه جان خود را از دست داده باشند آزار دیده باشند را رد می‌کند. شرایطی مانند کاهش شدید ارتفاع، افزایش شتاب حرکت به سمت پایین، کاهش شدید فشار، کاهش شدید سطح اکسیژن و سرمای شدید باعث می‌شود که سرنشینان به احتمال زیاد هوشیاری خود را از داده باشند و به نظر می‌رسد شرایط به گونه‌ای بوده که سرنشینان حتی توان درک وضعیتی که در آن قرار گرفته‌اند را نداشته‌اند. مشخص نیست کدام‌یک از این عوامل باعث جان باختن هریک از این سرنشینان شده اما قطعابرخورد با زمین به علت شدت بالای آن به گونه‌ای بوده که امکان نجات جان هیچ‌کدام باقی نمانده است.
تصاویری که از دوربین‌های آماتور پس از سقوط هواپیما گرفته شده بود، نشان می‌دهد که گروه‌های جدایی‌طلب روس توقع نداشتند که به هواپیمای مسافربری شلیک کرده باشند و از حضور این هواپیما در آن محدوده‌ی هوایی تعجب کردند. رییس کمیته تحقیقات بین‌المللی در توضیحاتی درباره‌ی این سانحه پس از تحقیقات ۱۵ ماهه گفت: در ماه‌های پیش از بروز این سانحه حداقل ۱۶ هواپیمای نظامی و هلیکوپتر در منطقه‌ی شرقی اوکراین ساقط شده است. مقامات اوکراینی از این موضوع مطلع بودند. آنها گفته بودند که گاهی از تجهیزاتی استفاده می‌شد که می‌توانست به ارتفاع پروازی هواپیماهای غیرنظامی نیز دسترسی داشته باشند ولی با وجود همه‌ی این مسائل اوکراین آسمان خود را به روی هواپیماهای غیرنظامی نبسته بود.
در نتیحه تحقیقات مفصل تیم بین‌الملل، برای خانواده‌های قربانیان سانحه سقوط این هواپیما حداقل این آرامش قلبی ایجاد شد که حالا می‌دانند چه بر سر عزیزانشان آمده و اینکه آنها در این سانحه قبل از مرگ رنج نکشیده‌اند. اتفاقی که امید می‌رود با روشن شدن همه ابعاد سقوط هواپیمای متعلق به خطوط هوایی اوکراین در نزدیکی تهران نیز رخ دهد و ابعاد مختلف این سانحه مشخص شود. برای رسیدن به چنین نقطه‌ای قطعا نیاز به زمان و بررسی‌های بیشتری است و کماکان باید منتظر بررسی نهادهای مسئول ماند.
