چرا ایران با منابع عظیم نفت و گاز دچار کمبود انرژی است؟

بازتاب– بازگشت خاموشی‌ها در بخش خانگی دوباره این سوال مهم را در اذهان عمومی برجسته کرده است که چگونه کشوری با منابع عظیم نفت و گاز، از جمله سومین ذخایر بزرگ گاز طبیعی و چهارمین رتبه در مجموع منابع هیدروکربوری جهان، همچنان با بحران انرژی دست‌وپنجه نرم می‌کند؟

این تناقض را می‌توان به مجموعه‌ای از عوامل پیچیده نسبت داد. در حالی که تحریم‌های اقتصادی تولید و سرمایه‌گذاری در صنعت انرژی را محدود کرده‌اند، ریشه‌های بحران بسیار عمیق‌تر از این عامل بیرونی است. ساختار ناکارآمد مدیریت انرژی، مصرف بی‌رویه و عدم سرمایه‌گذاری مؤثر در زیرساخت‌ها و فناوری‌های نوین، از جمله دلایل کلیدی این ناترازی هستند.

ایران نه‌تنها با هدررفت انرژی در بخش‌های تولید، انتقال و مصرف روبرو است، بلکه سیاست‌های یارانه‌ای و فقدان برنامه‌های بلندمدت برای بهینه‌سازی مصرف، فشار بیشتری را بر منابع انرژی وارد کرده است. این عوامل در کنار هم، چالش‌هایی را ایجاد کرده‌اند که نه‌تنها تأمین پایدار انرژی را تهدید می‌کند، بلکه اقتصاد کشور را نیز متحمل زیان‌های میلیارد دلاری کرده است.

ابعاد بحران: زیانی معادل ۲۰ میلیارد دلار در سال

آمارها نشان می‌دهند که در زمان اوج مصرف، کمبود برق و گاز به ترتیب ۳۳ و ۳۵ درصد است. همچنین، کمبود بنزین ۲۰ درصد و گازوئیل ۵ درصد برآورد شده است. این ناترازی‌ها، علاوه بر آسیب به صنایع و کاهش رشد اقتصادی، سالانه حدود ۲۰ میلیارد دلار زیان به اقتصاد کشور وارد می‌کنند؛ مبلغی که دو برابر سهم دولت از درآمدهای نفتی پیش‌بینی شده برای سال ۱۴۰۴ است.

ریشه‌های بحران: فراتر از تحریم‌ها

در نگاه اول، شاید تحریم‌ها را عامل اصلی بدانیم، چرا که تولید و صادرات انرژی را محدود کرده‌اند. اما آیا همه مشکل به تحریم‌ها برمی‌گردد؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد که بحران انرژی ایران تنها کمبود عرضه نیست؛ بلکه مصرف بالای داخلی و ناکارآمدی سیستم مدیریت انرژی نقش اساسی دارند.

مصرف بی‌رویه و هدررفت انرژی

ایران یکی از بالاترین سرانه‌های مصرف انرژی در جهان را دارد. دلایلی نظیر یارانه‌های سنگین انرژی، تجهیزات قدیمی و غیرکارآمد در صنایع، و فرهنگ مصرف نامناسب، منجر به هدررفت عظیم انرژی در بخش‌های مختلف شده‌اند. همچنین، بهره‌وری پایین نیروگاه‌ها و شبکه انتقال برق باعث می‌شود بخش قابل توجهی از انرژی تولیدشده قبل از رسیدن به مصرف‌کننده هدر برود.

زیرساخت‌های قدیمی و سرمایه‌گذاری ناکافی

زیرساخت‌های تولید، توزیع و ذخیره‌سازی انرژی در ایران به دلیل کمبود سرمایه‌گذاری مناسب، قدیمی و ناکارآمد هستند. محدودیت در دسترسی به فناوری‌های روز دنیا و کاهش همکاری‌های بین‌المللی نیز باعث شده این زیرساخت‌ها نتوانند پاسخگوی نیازهای روزافزون داخلی باشند.

ایران در تولید انرژی جهان چه جایگاهی دارد؟

نفت: پنجمین تولیدکننده بزرگ دنیا

ایران با تولید روزانه ۴.۲۵ میلیون بشکه نفت و میعانات گازی، در رتبه پنجم جهانی قرار دارد. اما این میزان تولید کمتر از ظرفیت واقعی است. با وجود اینکه ایران سومین ذخایر نفتی جهان را دارد، محدودیت‌های داخلی و خارجی بهره‌برداری از این منابع را کاهش داده است. عدم جذب سرمایه‌گذاری خارجی و کاهش توان فنی نیز مزید بر علت شده است.

گاز طبیعی: سومین تولیدکننده جهان

ایران با تولید سالانه ۲۵۲ میلیارد مترمکعب گاز در سال ۲۰۲۳، جایگاه سوم جهانی را دارد. این کشور که دومین ذخایر گاز جهان را دارد، حتی تولید بیشتری از قطر در میدان پارس جنوبی دارد. با این حال، بحران کمبود گاز همچنان ادامه دارد. در فصل زمستان، بخش خانگی بخش عمده گاز تولیدی را مصرف می‌کند و صنایع و نیروگاه‌ها با کمبود مواجه می‌شوند.

مجموع منابع هیدروکربوری: چهارمین تولیدکننده جهانی

ایران روزانه حدود ۹ میلیون بشکه معادل نفت خام تولید می‌کند و از نظر مجموع منابع هیدروکربوری، در رتبه چهارم جهان است. با این حال، سهم ایران در بازار جهانی انرژی بسیار محدود است و این مسئله توان رقابتی ایران را در بازارهای بین‌المللی کاهش داده است.

چرا منابع غیر‌فسیلی جایگاه کمی دارند؟

زغال‌سنگ: تولید صفر

در حالی که چین بیش از نیمی از زغال‌سنگ دنیا را تولید کرده و ۶۱ درصد برق خود را از آن تأمین می‌کند، ایران هیچ تولید زغال‌سنگی ندارد. این در حالی است که زغال‌سنگ همچنان نقشی کلیدی در تأمین انرژی جهانی ایفا می‌کند. عدم توسعه این منبع در ایران به دلایل زیست‌محیطی و اقتصادی صورت گرفته است.

برق هسته‌ای: سهم ناچیز ۰.۲ درصد

ایران تنها ۶.۶ تراوات ساعت برق هسته‌ای تولید می‌کند که معادل ۰.۲ درصد تولید جهانی است. این میزان از نیروگاه بوشهر تأمین می‌شود و برنامه‌های توسعه این بخش با چالش‌های زیادی روبه‌رو است. از جمله این چالش‌ها می‌توان به تحریم‌ها، هزینه‌های بالا و محدودیت‌های فناوری اشاره کرد.

انرژی‌های تجدیدپذیر: توسعه‌ای بسیار محدود

سهم ایران از تولید برق تجدیدپذیر جهانی تنها ۰.۰۴ درصد است. پروژه‌های خورشیدی و بادی در ایران بسیار محدود مانده‌اند، در حالی که کشورهایی مثل چین و آمریکا در این حوزه پیشرفت‌های بزرگی داشته‌اند. با وجود پتانسیل بالای ایران در زمینه انرژی خورشیدی و بادی، نبود سیاست‌های حمایتی و سرمایه‌گذاری کافی، مانع از رشد این بخش شده است.

پیامدهای اقتصادی و اجتماعی بحران انرژی

بحران انرژی در ایران پیامدهای گسترده‌ای در ابعاد اقتصادی و اجتماعی به همراه داشته است. کمبود منابع انرژی، به ویژه در حوزه برق و گاز، تولید صنعتی را تحت تأثیر قرار داده و موجب اختلال در روند فعالیت بسیاری از کارخانه‌ها و صنایع شده است. بسیاری از این واحدها به دلیل قطعی مکرر انرژی مجبور به کاهش ظرفیت تولید یا حتی تعطیلی موقت شده‌اند. این بحران نه تنها به رکود اقتصادی دامن زده بلکه اشتغال را نیز تحت تأثیر قرار داده و موجب افزایش نرخ بیکاری در برخی از بخش‌ها شده است.

از سوی دیگر، قطع انرژی در بخش خانگی، به ویژه در فصول سرد سال، نارضایتی عمومی را افزایش داده و فشارهای اجتماعی را بیشتر کرده است. این مشکلات علاوه بر تأثیر منفی بر رفاه عمومی، می‌تواند موجب کاهش اعتماد مردم به توانمندی و کارایی سیستم مدیریتی کشور شده و باعث بی‌اعتمادی به اقدامات دولت در مدیریت بحران‌ها گردد. به طور کلی، بحران انرژی به عنوان یکی از چالش‌های مهم اقتصادی و اجتماعی، فشار زیادی را بر مردم و دولت وارد کرده و نیاز به راه‌حل‌های فوری و مؤثر دارد.

راه‌حل‌ها برای عبور از بحران انرژی

سرمایه‌گذاری در بازسازی و نوسازی زیرساخت‌های انرژی، افزایش بهره‌وری نیروگاه‌ها و استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند بخشی از مشکلات را حل کند اما این اقدامات نیازمند جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و داخلی است.

حذف یارانه‌های غیرهدفمند و ایجاد سیاست‌های تشویقی برای کاهش مصرف بی‌رویه انرژی، از جمله اقداماتی است که می‌تواند ناترازی عرضه و تقاضا را کاهش دهد. همچنین، ارتقای فرهنگ مصرف بهینه انرژی در میان مردم ضروری است. با توجه به پتانسیل بالای ایران در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر، توسعه پروژه‌های خورشیدی و بادی باید در اولویت قرار گیرد. این اقدام نه تنها به کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی کمک می‌کند، بلکه تأثیرات زیست‌محیطی مثبتی نیز خواهد داشت.

آینده مدیریت انرژی در ایران به تصمیمات دولت و همکاری بخش خصوصی وابسته است. تنها با برنامه‌ریزی دقیق، نگاه بلندمدت و اجرای سیاست‌های درست می‌توان این بحران را به فرصتی برای پیشرفت تبدیل کرد. توجه به مدیریت منابع، اصلاح ساختارهای اقتصادی و توسعه فناوری‌های نوین، کلید حل مشکلات انرژی کشور خواهد بود.

مطالب مرتبط

بحران ناترازی برق در ایران؛ چالشی دیرینه با ابعاد تازه

بسته اضطراری دولت برای زمستان سخت؛ از تعرفه‌های جدید گاز تا تعطیلی ادارات

بحران برق هر سال جدی تر می شود

۷ هشدار برای کسانی که مدام احساس خستگی می‌کنند