واکاوی دلایل توجه همزمان ایران و عربستان به شرق
مقامات ایران و عربستان به طور همزمان به کشور‌های شرقی سفر کرده و برای گسترش روابط با شرق تلاش می‌کنند، سردی روابط این دو کشور با غرب، یکی از عوامل این رویکرد نسبتا جدید است.
در اقدامی که نشان دهنده تلاش ظریف چین برای برقراری توازن در خاورمیانه است، دیپلمات ارشد این کشور چند روز قبل از سفر ولیعهد عربستان به پکن، به همتای ایرانی خود گفته است که چین می‌خواهد «اعتماد استراتژیک» با ایران را تقویت کند.
به رغم اینکه برای تامین نفت مورد نیاز خود، به شدت به خاورمیانه نیاز دارد، اما چین به لحاظ سنتی، نقش چندانی در این منطقه ایفا نکرده است. با این حال، تلاش می‌کند نفوذ خود را در تحولات خاورمیانه گسترش دهد. تحولات اخیر خاورمیانه، مشخصا خروج یکجانبه آمریکا از توافق هسته‌ای و افزایش بدگمانی در ایران نسبت به غرب و همچنین ترور جمال خاشقجی، روزنامه نگار عربستانی در کنسولگری این کشور در استانبول، که به تنش در روابط عربستان و غرب منجر شد، فضایی برای پر رنگ شدن نقش چین در خاورمیانه فراهم کرده است.
به گزارش فرارو، وانگ یی، وزیر خارجه چین، در دیدار با مقامات ایرانی در پکن، به همتای ایرانی خود گفت: «مایلم که از این فرصت استفاده کنم تا این ارتباط عمیق استراتژیک را با دوست قدیمی‌ام داشته باشم تا اعتماد میان دو کشورمان را تعمیق کنیم و پیشرفت جدید در شراکت دوجانبه جامع و استراتژیک را تضمین کنیم.»
محمد جواد ظریف، وزیر خارجه ایران، در پاسخ به همتای چینی خود گفته رابطه با چین برای ایران «بسیار ارزشمند» است. ظریف گفت: «ما شراکت جامع استراتژیک میان ایران و چین را یکی از مهمترین روابط‌مان می‌دانیم.»
هیئت ایرانی، متشکل از ظریف و علی لاریجانی، رئیس مجلس ایران، به عنوان بخشی از تلاش‌ها برای حفظ توافق هسته‌ای به پکن، پایتخت چین، سفر کرده است. لی ژانشو، رئیس کنگره ملی خلق چین، در گفتگو‌های جداگانه، با لاریجانی دیدار کرد. وزرای اقتصاد و نفت و رئیس بانک مرکزی، هم در هئیت ایران حضور داشتند و با همتایان چینی دیدار کردند
سفر هیئت ایرانی، دقیقا همزمان با تور آسیایی محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، انجام شده است. اواخر هفته جاری، ولیعهد سعودی به پکن خواهد رفت. پیش از این او به پاکستان سفر کرده بود و هم اکنون در هند به سر می‌برد. اگر چه عربستان، متحد نزدیک آمریکا و برخی کشور‌های اروپایی به شمار می‌رود، اما پس از ترور خاشقجی، روابط آن با غرب به سردی گرایید. برخی ناظران معتقدند که سفر بن سلمان به آسیا، برای شکستن انزوای خود پس از ماجرای خاشقجی است. با این حال، برخی محافل رسانه‌ای نزدیک به عربستان می‌گویند یکی از اهداف محمد بن سلمان در آسیا، مقابله با نفوذ ایران است.
به نظر می‌رسد که ایران و عربستان هر دو، بنا به دلایل خاص خودشان، روابط با شرق را توسعه می‌دهند. نکته مشترک رویکرد نسبتا جدید ریاض و تهران در توجه به شرق، بدگمانی یا بی‌اعتمادی به غرب است. سفر ظریف به چین در حالی صورت گرفت که او چند روز قبل در کنفرانس امنیتی مونیخ از آمریکا به خاطر خروج از توافق هسته‌ای به شدت انتقاد کرده و گفته اقدامات آمریکا علیه ایران از یک «وسواس بیمارگونه» نشأت می‌گیرد. وزیر خارجه چین از این انتقادات ظریف تمجید کرده است. وانگ به ظریف گفت: «در تلویزیون دیدم که چگونه در کنفرانس امنیتی مونیخ از حقوق ایران به صراحت دفاع کردی. فکر می‌کنم صد‌ها میلیون مخاطب چینی هم آنچه گفتی را تماشا کردند و تو الآن یک شخص معروفی هستی.»
توجه به شرق همواره در سیاست خارجی ایران مطرح بوده، اما در دوره‌هایی که تنش با غرب بالا می‌گیرد، این توجه بیشتر می‌شود. در هفته‌های اخیر، خصوصا پس از رونمایی از سازوکار «ابزار حمایت تبادلات تجاری» (اینس‌تکس) اروپا و معلوم شدن محدودیت‌های همکاری‌های اقتصادی با اروپا، مقامات ایرانی تلاش‌هایی برای تقویت روابط اقتصادی با کشور‌هایی نظیر هند و چین انجام دادند. سفر مقامات ایرانی به این کشورها، بیشتر معطوف به دور زدن تحریم‌های یکجانبه آمریکا است. اما به نظر می‌رسد که عربستانی‌ها توجه به شرق را در سیاق رقابت با ایران می‌بینند. در سال ۲۰۱۷، ملک سلمان بن عبدالعزیز، پادشاه سعودی، به پکن سفر کرد و اواخر هفته جاری، محمد بن سلمان به پکن خواهد رفت. ولیعهد سعودی، که یک تور آسیایی را آغاز کرده است، هیئت بزرگی با خودش به همراه دارد. سفر اخیر او به پاکستان با هیاهوی زیادی انجام شد. او در این سفر از سرمایه‌گذاری ۲۰ میلیارد دلاری کشورش در پاکستان خبر داد که طبق برخی گزارش‌ها حدود ۱۰ میلیارد دلار از آن در بندر گوادر پاکستان سرمایه‌گذاری خواهد شد. اگر چه ایران و پاکستان، که این روز‌ها روابط‌شان تنش‌آود شده، از رقابت بین دو بندر گوادر و چابهار سخنی نمی‌گویند، اما برخی ناظران ادعا می‌کنند که این دو بندر رقیب یکدیگر هستند. بند چابهار ایران، توسط هندی‌ها توسعه می‌شود و چینی‌ها و سعودی‌ها هم در بندر گوادر پاکستان سرمایه‌گذاری می‌کنند. هند و پاکستان روابط تنش‌آلودی دارند و هند و چین هم به لحاظ تجاری رقیب یکدیگر هستند. این پیچیدگی‌های ژئوپولتیک، سفر‌های مقامات ایران و عربستان به شرق را تحت الشعاع خود قرار داده است.
در حالی که ایران به دنبال راهی برای کمتر کردن فشار‌های تحریمی است، رسانه‌های نزدیک به عربستان می‌گویند سفر بن سلمان به هند و چین ممکن است به ضرر ایران تمام شود. روزنامه العرب چاپ لندن، در یادداشتی به قلم سلام سرحان، کارشناس مسائل سیاسی، مدعی شد سرمایه‌گذاری‌های ریاض ممکن است روابط دهلی‌نو با تهران را کاهش دهد. گفتگو‌های عربستان در هند و چین، تهدیدی برای آینده بندر چابهار ایران است.
به گفته سرحان، پیش‌بینی می‌شود که منافع اقتصای ایران در جریان سفر ولیعهد سعودی به هند و سپس چین، ضربه جدیدی بخورد. این در حالی است که توافقات سرمایه‌گذاری عربستان در اسلام آباد، کفه ترازو را به نفع گوادر در برابر چابهار سنگین‌تر کرد.
به نظر می‌رسد که سعودی‌ها به کاهش روابط اقتصادی هند و چین با ایران امیدوار شده‌اند. در هفته جاری، گزارش‌های منتشر شد که نشان می‌دهد واردات هند از نفت ایران در ماه گذشته، با وجود معافیت‌های تحریمی آمریکا، به مقدار ۴۵ درصد کاهش داشته است.
هند، که یکی از سریع‌ترین کشورها به لحاظ رشد اقتصادی است، توجه عربستان و امارات را به خود جلب کرده است. سال گذشته شرکت‌های نفتی دولتی عربستان و امارات، یعنی آرامکو و ادنوک، از طرح‌های خود برای سرمایه‌گذاری در یکی از بزرگترین پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌های جهان در ایالت مهاراشترا هند رونمایی کردند. سرمایه‌گذاری‌های آرامکو و ادنوک در مهاراشترا به ۴۴ میلیارد دلار می‌رسد. محافل عربستانی، اینگونه سرمایه‌گذاری‌ها را راهی برای مقابله با ایران و دور کردن کشور‌های شرقی از آن می‌دانند. العرب از قول این تحلیلگران مدعی شد سفر ولیعهد سعودی به دوری پاکستان از ایران کمک کرد. خصوصا که عربستان قرار است در گوادر یک پالایشگاه بزرگ نفتی احداث کند که به ضرر آینده چابهار ارزیابی می‌شود. گفتگو‌ها بر سر توسعه گوادر بخش مهمی از برنامه‌های محمد بن سلمان در هند و چین خواهد بود.
اگر چه عربستان از ضرورت مقابله با ایران در شرق سخن می‌گوید، اما رویکرد جدید عربستان به این هدف محدود نمی‌شود. برخی ناظران معتقدند ریاض از طریق تقویت روابط اقتصادی با پاکستان، هند و چین می‌خواهد بر واشنگتن فشار بیاورد. چون پس از قتل خاشقجی، در کنگره آمریکا تحرکاتی برای اعمال فشار بر ریاض انجام شده است.
