مواجهه با “تاب‌آوری” در کلان‌شهرها با مدیریت فعلی امکان‌پذیر نیست
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله با تشریح مفهوم تاب‌آوری و شاخص‌های آن به ارزیابی وضعیت ایران، کلان‌شهرهای آن و تهران در این زمینه پرداخت و گفت: تاب‌آوری در ایران بالا نیست و این وضعیت در شهرهای بزرگ ناشناخته است.
مهدی زارع در گفت و گو با ایسنا، در مورد تاب‌آوری درباره فاکتورها و مؤلفه‌های تاب آوری شهری اظهار کرد: اگر بخواهیم تعریف خلاصه و ساده‌ای از تاب‌آوری بدهیم عبارت است از یک جامعه، سیستم و یا شخصی که بعد از این که دچار حادثه‌ای می‌شود بتواند بعد از آن به شرایط عادی اولیه برگردد؛ البته شرایط عادی برای کشوری که از پیش فقیر بوده به یک شکل و برای کشوری که ثروتمند بوده به صورتی دیگر است.
این استاد دانشگاه در ادامه گفت: نکته مد نظر تاب‌آوری این است که یک جامعه به شرایطی که پیش از حادثه داشته بتواند برگردد. این به دو صورت است. یکی این که وقتی اتفاقی می افتد جامعه و محیط انعطاف پذیری نشان می‌دهد و مقداری از خرابی‌ها را می پذیرد ولی تحمل می‌کند و یا در نوع دیگر تاب آوری به این گونه است که یک سیستم آنقدر مقاوم است که دچار آسیب جدی نمی شود.
عضو پیوسته فرهنگستان علوم تأکید کرد: از لحظه وقوع حادثه تاب آوری را به این گونه تعریف می‌کنند که وقتی عملکرد سیستم افت می‌کند، به عنوان مثال از صد در صد به ۵۰ درصد افت می‌کند، طول می‌کشد که به حالت عادی برگردد. در واقع برای مثال می‌توانیم به کارخانه‌ای اشاره کنیم که پیش از زلزله روزانه یکهزار کنسرو تولید می‌کرده و حالا بعد از حادثه میزان تولید آن به ۲۰۰ کنسرو رسیده است.
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله افزود: نکته مهم در تاب‌آوری این است که این افت چقدر است. ممکن است میزان تولید کارخانه‌ای هزار کنسرو باشد اما بعد از حادثه تنها با افت صد کنسرو مواجه شود؛ اما کارخانه‌ای دیگر تمام توانمندی‌اش را از دست بدهد. مسئله دیگر این است که چقدر طول می‌کشد که به وضعیت عادی و تولید پیش ازحادثه برگردد. بنابراین هر چه میزان این افت و طول زمان بیشتر باشد می گوییم که تاب‌آوری آن سیستم پایین‌تر است. به عنوان مثال کشورهایی مانند افغانستان و نپال تاب آوری بسیار پایینی دارند و عملکرد آنقدر پایین است که سیستم می تواند کارکرد خود را از دست بدهد.
به گفته وی، همچنین تاب آوری بالا مربوط به کشورهایی است که افت کم و برگشت پذیری سریع دارند مانند کشور ژاپن که در حوادث یا آسیب نمی‌بیند و یا دچار افت کمتری می‌شود. به عنوان مثال در این کشور خیابانی که خراب شده باشد در فاصله ۴۸ تا ۷۲ ساعت تعمیر می شود، درحالی که در کشور ما اگر بیمارستانی خراب شود تا بازگشت به حالت عادی ممکن است ۲ تا ۶ سال زمان ببرد. این تفاوت تاب‌آوری کم یا زیاد است.
وی همچنین به توضیح معنای تاب‌آوری بالا و پایین پرداخت و گفت: تاب‌آوری بالا زمانی است که سیستمی که امکانات را نداشته بعد از آسیب، امکانات اضافه دریافت می‌کند و از ظرفیت عادی خود بالاتر می‌رود. به عنوان مثال در منطقه سنگ سفید که سال گذشته زلزله آمد جاده خاکی بعد از زلزله آسفالت شد و اینجا می‌گوییم که این منطقه تاب آوری مثبت یا بالا دریافت کرده است.
تاب آوری مفهومی است که کمی و کیفی می‌توان آن را سنجید
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله در مورد تاب‌آوری در ایران با توجه به زلزله‌ها و اتفاق‌هایی که در نیمه دوم سال گذشته رخ داد و از جمله مهمترین آنها زلزله کرمانشاه بود، اظهار کرد: تاب آوری مفهومی است که کمی و کیفی می‌توان آن را سنجید و انواع مختلفی از جمله فیزیکی و اجتماعی ، اقتصادی و روانی و همچنین سازمانی دارد. یعنی اینکه بعد از رخ دادن یک اتفاق، یک سازمان از هم می‌پاشد یا خیر و چقدر طول می‌کشد بازگردد؟
وی گفت: اتفاقاتی که در طول چند ماه اخیر در کشور افتاد اتفاقی نبود که در مناطق پرجمعیت رخ داده باشد ولی در همان‌ها هم از نظر فیزیکی آسیب دیدیم. در منطقه سرپل ذهاب ۷۵ درصد تلفات مربوط به ساختمان‌هایی بود که در ده سال اخیر ساخته شده بودند. بنابراین تاب‌آوری فیزیکی ما پایین است. اما تاب آوری نهادی و سازمانی شاید کمی از فیزیکی بیشتر باشد ولی در مورد تاب‌آوری روانی هم همچنان فکر می‌کنم که پایین است؛ زیرا وقتی که زلزله‌ای رخ می‌دهد بازار شایعات داغ می‌شود و مردم تحمل این اتفاق را ندارند و اخبار منفی را خودشان بازتولید می‌کنند. همچنین ارزیابی‌ها در منطقه سرپل‌ذهاب هم نشان داد که تاب‌آوری اقتصادی ما هم بالا نیست.”در یک کلام بخواهیم بگوییم، همچنان تاب‌آوری ما تاب‌آوری بالایی نیست.”
به وضعیت تاب آوری کلان‌شهرها خوشبین نیستم
تاب‌آوری در شهرهای بزرگ ناشناخته است
زارع در مورد وضعیت تاب‌آوری کلان‌شهرها نیز گفت: در مورد شهرهای بزرگ هم وضعیت تاب‌آوری ناشناخته است و خیلی به وضعیت کلان‌شهرها خوشبین نیستم. اگر بخواهیم دقیق تر بگوییم وضعیت تاب آوری در کلان شهرها ناشناخته است زیرا در هیچ شهر بزرگی حادثه‌ای نداشتیم و نمی دانیم چه اتفاقی رخ می دهد، اما با تجربیات و اتفاقاتی مانند زلزله های بم و ازگله-سرپل ذهاب و وضعیتی که از روستاها وشهرها دیدیم می‌گویم که نسبت به اوضاع کلان شهرها خوشبین نیستم و فکر می‌کنم میزان تاب آوری نباید چندان بالا باشد.
وی ادامه داد: البته در بعضی از جنبه‌های تاب آوری از جمله تاب آوری سازمانی، اجتماعی و روانی کارهایی در سال‌های اخیر انجام شده و بعضی از گزارش‌ها و مطالعات نشان می‌دهد که وضعیت ما کمی رشد پیدا کرده و از “خیلی بد” کمی بهتر شده ایم ولی با حد مطلوب فاصله زیادی داریم.
همچنان ارزیابی واقع بینانه‌ای از تهران نداریم
این استاد دانشگاه با ارزیابی وضعیت تاب‌آوری تهران در مورد اولویت‌های این شهر گفت: اولین اولویت در تهران شناخت وضعیت ریسک است هر زمانی که وضعیت ریسک را در تهران شناسایی کنیم می‌توانیم ارزیابی واقع‌بینانه‌ای از سطح خسارت و در نهایت سطح تاب آوری هر بخش داشته باشیم. البته به صورت محدود کارهایی انجام شده است اما همچنان ارزیابی واقع بینانه‌ای از تهران نداریم.
به گفته وی، با توجه به پتانسیل‌هایی موجود، امید زیادی به دستیابی به نتیجه ارزیابی ها وجود دارد و در صورتی که از توان نیروهای انسانی ماهر که در کشور وجود دارد و نورآوری‌ها و امکاناتی که پیش از این نبود، استفاده شود می‌توان بسیاری از مسائل مربوط به ایمنی را ارتقاء داد. بنابراین اولین کار باز کردن در به سمت فکرهای نو و جوان و دخالت دادن این افراد با سواد در مسئولیت‌های مهم مرتبط با ایمنی،زلزله و HSE است.
وی در پاسخ به این سوال که آیا در بخش مدیریتی و حاکمیتی کشور مفهوم تاب آوری جا افتاده و این بخش در زمینه افزایش تاب‌آوری وظایف خودش را انجام می‌دهد یا خیر؟ گفت: اینکه می‌گویم حرکت‌های مثبتی شده در همین مدیریت‌ها اتفاق افتاده ولی در کلان اگر بخواهیم نگاه کنیم ضمن احترام به تمام کسانی که در بخش‌های مدیریتی هستند باید گفت که از نظر مدیریت بحران از توان علمی و تخصصی موجود در کشور یا استفاده نمی شود و یا به صورت مطلوب مورد استفاده قرار نمی گیرد.
زارع اظهار کرد: در همین راستا در زمینه تاب آوری نیز نیروهای بسیار خوبی داریم؛ ولی متاسفانه این افراد تا یک سقف مشخصی امکان طرح دیدگاهها و نظراتشان را پیدا می‌کنند و از جایی به بعد پیامی که دریافت می‌کنند این است که بودجه نیست و امکانات نیست و در نهایت پس زده می‌شوند و به کار دیگری مشغول شوند و یا از کشور خارج شوند. ما نیروهای خوبی داریم اما اگر قرار است با تاب آوری در کلان شهرها به طور جدی مواجه شویم با این وضعیت مدیریتی که داریم امکان پذیر نیست. مسئله تاب آوری در شهرها، نیروی انسانی درجه یک می‌خواهد که به نظر من موجود است ولی الان از این نیروی باارزش استفاده نمی‌کنیم و مسئله به طور قطع مسئله مدیریتی است که از این نیرو استفاده نمی‌شود.
وی ادامه داد: اگر بخواهیم با آوری در کلان شهرها مواجه شویم هیچ راه حل معجزه‌آسایی در هیچ جای دنیا وجود ندارد و اگر بخواهیم برای افزایش تاب‌آوری اقدام کنیم باید برنامه‌ای مشخص را به صورت پله پله افزایش دهیم.
