مسکن مهر جدید در راه است!

زلزله مانند صدها بلای طبیعی و غیرطبیعی دیگر در پایتخت فراموش شده است و این روزها کمتر مسئول یا شهروندی درباره آن سخن می‌گوید. اما هرگز نباید فراموش کرد که براساس پیش‌بینی‌های کارشناسان، زلزله تهران اجتناب‌ناپذیر است.

به همین دلیل هر لحظه باید منتظر وقوع آن باشیم. نکته قابل توجه اینجاست که تهران به‌عنوان پایتخت ،چه میزان در برابر زلزله و حوداث پس از آن آمادگی دارد. حادثه پلاسکو و امدادرسانی پس از آن گواه روشنی بر این مساله است که اگر در تهران زلزله‌ای رخ دهد، شاهد بزرگ‌ترین فاجعه یک قرن اخیر در کشور خواهیم بود. از کمبود تجهیزات و امکانات هلال احمر، غافلگیری مسئولان ستاد بحران که بگذریم به غول خفته تهران، بافت فرسوده می‌رسیم.

22 درصد پلاک‌های تهران در بافت فرسوده

به گزارش بازتاب به نقل از قانون، براساس آمار بیش از 3 هزار و 270 هکتار بافت فرسوده در تهران وجود دارد که 22 درصد پلاک‌های تهران را به‌خود اختصاص داده است. بافت فرسوده‌ای که همچون آتش زیر خاکستر است که هر لحظه امکان شعله‌ور شدن و وقوع یک فاجعه در آن وجود دارد. تراکم بالای جمعیت و عدم امکان امدادرسانی در مواقع بحرانی دو شاخصه مهم بافت فرسوده است. دو شاخصه‌ای که در مواقع بحران، تراژدی‌های غم‌انگیزی را خلق خواهند کرد.

درچند سال اخیر برای جلوگیری از وقوع فاجعه، نوسازی بافت فرسوده مطرح شده است؛ شهرداری بسته‌های تشویقی برای نوسازی بافت‌های فرسوده تهران ارائه کرده اما این بسته‌های تشویقی با استقبال مالکان بافت‌های فرسوده مواجه نشده است و همچنان بافت‌های فرسوده در شهر جولان می‌دهند. براساس برنامه پنج ساله چهارم توسعه کشور، بافت‌های فرسوده باید طی 10 سال نوسازی شوند؛ اتفاقی که در تهران تاکنون رخ نداده است. بافت‌های فرسوده تهران بیشتر در محدوده مرکزی شهر و در مناطق 10، 11 و 12 و همچنین مناطق حاشیه‌ای محدوده مرکزی مانند مناطق 7، 14، 15 و 17 متمرکز شده است.

بازآفرینی شهری برای نوسازی

یکی از طرح‌هایی که درچند سال اخیر برای نوسازی بافت فرسوده از سوی دولت پیشنهاد شده و مطالعات بسیاری نیز روی آن صورت گرفته، طرح «بازآفرینی شهری» است. به‌گفته معاون مسکن وزیر راه و شهرسازی، طرح بازآفرینی شهری بر نوسازی بافت‌های فرسوده میانی یا درون شهرها متمرکز است. پیشنهادی که برای بازسازی و تامین مسکن وجود دارد، این است که در دهه آینده سرمایه‌گذاری در این بافت‌ها باشد. فرآیند اجرا در نوسازی بافت‌های فرسوده به‌صورت محله محور است؛یعنی همزمان با نوسازی مسکن، امکانات محله و امکانات شهری متناسب با آن بازسازی می‌شود و توسعه می‌یابد. بر اساس برنامه توسعه ششم باید هرسال 270محله در قالب بازآفرینی نوسازی شوند که این امر توسط بخش خصوصی و توسعه‌گران انجام می‌شود و زمین را یا خود مردم می‌دهند یا دولت از زمین‌های دولتی واگذار می‌کند و بانک‌ها ‌نیز متناسب با پروژه تامین مالی را با پرداخت تسهیلات برعهده می‌گیرند.

طرح بازآفرینی شهری در سایه

اما به تازگی خبرهایی از نوسازی بافت فرسوده پایتخت در قالب طرحی عجیب به‌گوش می‌رسد. پروژه‌ای که طرح بازآفرینی شهری در سایه آن گمشده است. براساس شواهد دولت در نظر دارد در زمین‌های باز شهری اقدام به احداث ساختمان‌هایی برای انتقال جمعیت ساکن در بافت فرسوده، کند. طرحی که با حاشیه و البته اعتراض‌های گسترده‌ای همراه بوده است. رییس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر تهران یکی از منتقدان طرح جدید نوسازی بافت فرسوده در این‌باره می‌گوید:« توجه ویژه دولت به موضوع احیا و بازسازی بافت‌های فرسوده، فرصت استثنایی و تاریخی برای کلانشهرهای کشور به‌وجود آورده است. تهران با دارا بودن حدود سه هزار و 268 هکتار بافت فرسوده یکی از کلانشهرهای در معرض آسیب کشور محسوب می‌شود. به همین دلیل احیا و نوسازی بافت فرسوده یکی از اولویت‌های اصلی مدیران شهری است. اما به تازگی طرحی از سوی دولت در ستاد بازآفرینی شهر تهران، مطرح شده و چندین کلنگ‌زنی نیز در راستای اجرای آن انجام شده است. نکته قابل توجه اینجاست که تاکنون از این طرح به‌صورت کامل رونمایی نشده و به‌عنوان عضوشورای شهر تهران از نوع مدل، روش و پیوست‌های مطالعاتی آن اطلاعی ندارم».

طرحی در ابهام

محمد سالاری با اشاره به اینکه نقش مردم و سازمان‌های و نهادهایی که در فرآیند نوسازی و بهسازی بافت فرسوده مداخله و حضور دارند، در این طرح مشخص نیست، ادامه می‌دهد:«در بررسی‌های انجام شده، مشخص شد که دولت زمین‌های چند هکتاری بکر و باز در نزدیکی بافت فرسوده شهر تهران را به اجرای این طرح اختصاص داده است. در این طرح بارگذاری‌های جدیدی را با مشارکت بخش خصوصی و بسته‌های تشویقی مانند واگذاری رایگان زمین به سرمایه‌گذاران و عطای تسهیلات کم‌بهره و بلند مدت، اجرا می‌شود. حال پرسش اینجاست که بارگذاری جدید چه ارتباطی با نوسازی بافت فرسوده دارد؟

دولت مدعی است جمعیت ساکن در بافت فرسوده را در این ساختمان‌ها ساکن می‌کنند و پس از بازسازی بافت فرسوده دوباره ساکنان بافت فرسوده را به محله‌های بازسازی شده، انتقال می‌دهند. به اعتقاد من اجرای این پروژه‌ بازگشت به گذشته است.

در گذشته تهران چنین طرح‌هایی را تجربه کرده است؛ پروژه‌ نواب نمونه بارز آن است. برخلاف ادعای دولت طرح جدیدی قرار نیست، اجرا شود. اما مساله دیگر چگونگی انتقال ساکنان بافت فرسوده بوده که سازوکار دولت در این بخش نیز مشخص نیست و پرسش اصلی این است که آیا این طرح تحقق‌پذیر است؟».

مسکن مهر در قلب تهران

او درباره بارگذاری جدید و تاثیر آن بر سرانه‌های خدماتی و عمومی شهری، می‌گوید:« مهم‌ترین چالش ما در بافت فرسوده، کمبود سرانه و پروژه‌های محرک توسعه است. اگر زمین‌های نزدیک بافت فرسوده نیز ساخته شوند، برای توسعه و آینده شهر در بحث اندوخته زمین با مشکل مواجه خواهیم شد. طرح دولت مشابه طرح مسکن مهر است و برای حل این مشکل باید از تمام ابعاد آن رونمایی شود.

کارشناسان و مردم حذف شده‌اند

سالاری با تاکید بر اینکه در حوزه بافت‌های فرسوده بدنه کارشناسی حذف شده‌اند،بیان می‌کند:« دولت در این طرح بدنه کارشناسی را حذف کرده و حتی وزارتخانه تخصصی مربوط به این طرح، وزارت راه و شهرسازی نیز نقش بسیار کم‌رنگی در فرآیند اجرای این طرح دارد. واگذاری این پروژه به دکتر ترکان باوجود تمامی خدمات ارزشمند او در بخش‌های صنعت و … ابهام دارد؛ چرا که ترکان تاکنون سابقه اجرایی در بخش نوسازی بافت فرسوده نداشته است.

شرکت مادر تخصصی عمرانی و بهسازی، وزارت راه و شهرسازی، سال‌هاست که در حوزه بافت‌های فرسوده مطالعات تخصصی به‌ویژه در طرح بازآفرینی شهری انجام داده است. طرحی که درحال حاضر از سوی دولت معرفی شده، هیچ ارتباطی به طرح بازآفرینی شهری ندارد ».

نوسازی بافت فرسوده یک شبه اجرایی نمی‌شود

عضو شورای شهر تهران می‌افزاید:« از یک سو تا زمانی‌که دولت در این طرح از نظرات کارشناسان، متخصصان، نهادها، سازمان‌های مرتبط و شهروندان استفاده نکند، به موفقیتی در نوسازی بافت فرسوده دست نمی‌یابد. از سوی دیگر بافت‌های فرسوده یک شبه به وجود نیامده که یک شبه با دستور حتی رییس جمهور، تخصیص اعتبار و تغییر مجری پروژه بتوان آن را حل کرد.نوسازی بافت فرسوده یک فرآیند است که به صورت تدریجی و با طرحی بلند مدت اجرایی خواهد شد.

براساس تجربه و مطالعات نوسازی بافت فرسوده در جهان، مداخله تنها سخت افزاری و مبتنی بر ساختمان‌سازی در حوزه بافت های فرسوده سرانجامی ندارد. در این حوزه باید بیش از ساختمان به محله‌ و پیوست‌های فرهنگی، اجتماعی و … آن توجه ویژه داشت. کالبد یک محله تصویری از واقعیت‌های فرهنگی، اجتماعی و معیشتی مردم ساکن محله است.

تا زمانی‌که چالش‌های مختلف محله را بررسی نکرده‌ایم،امکان نوسازی وجود ندارد.مشارکت مردم متکی بر حفظ ارزش‌هاست. اگر نوسازی بر این مساله تاکید نداشته باشد ، راه به جایی نخواهیم برد».

اما و اگرهای مداخله‌های دولتی

سالاری با اشاره به اینکه در حوزه سیاست گذاری و ارائه بسته‌های تشویقی موثر باید کار را به مردم و بخش‌خصوصی واگذار کنیم، می‌گوید:« هنگامی‌که دولت به پروژه نوسازی بافت فرسوده ورود پیدا می‌کند، این طرح دیگر نوسازی نیست و براساس تجربیات مداخله دولت و شهرداری‌ها در هر طرحی منجر به موفقیت نخواهد شد. در طرح فعلی دولت، مردم و ذی‌نفعان کنار گذاشته شده‌اند.

در حوزه بافت فرسوده باتوجه به تفاوت‌های کالبدی و ماهیتی در محله‌ها، اجرای یک طرح به صورت کلی پاسخگو نیست و باید به صورت محله به محله و باتوجه به چالش‌ها و خصوصیات آن‌ها طرح نوسازی را اجرایی کرد.یکی از مطالبات جدی افکارعمومی این است که حاکمیت، دولت و مدیریت شهری اعم از شورا و شهرداری در فرآیند ایمن سازی شهر ورود پیدا کنندکه مهم‌ترین حوزه ایمن سازی نیز احیا و نوسازی بافت های فرسوده است .آمار ها نشان می‌دهد که متاسفانه در کل کشور حدود 61 هزار هکتار سکونتگاه غیر رسمی ، 55 هزار هکتار بافت فرسوده میانی درون شهری و 24 هزار هکتار بافت تاریخی واجد ارزش موجود در بافت های فرسوده وجود دارد؛ البته این آمار به‌جز احتساب حاشیه نشین‌ها ومحدوده هایی از حاشیه های شهر است که هر روزه در اطراف شهرهای بزرگ شکل می گیرند و بافت ناکارآمد محسوب می‌شوند. مطالعات و بررسی‌های آماری نشان می دهد که تعداد حاشیه نشینان در کشور در سال 82، 6 میلیون نفر بوده که این عدد در سال 95 به 11 میلیون نفر رسیده است؛بنابراین دولت و مدیریت شهرها به این نتیجه رسیدند که باید بحث احیا و نوسازی بافت های فرسوده را در اولویت کار خود قرار دهند.

شیوه مداخله بازآفرینی شهری تا حد بسیاری مورد قبول بدنه کارشناسی کشور قرار گرفته اما دغدغه و نگرانی جدی ما به‌عنوان شورای شهر تهران این است که برای اجرای سند بازآفرینی شهری باید برنامه های عملیاتی و اجرایی تدوین شده و ملاک عمل قرار گیرند.

در اینجا خود دولت، هم زمین عرضه می کند و هم با مشارکت بخش خصوصی نسبت به ساخت و ساز و بارگذاری اقدام می کند. این مدل در کشورهایی از جمله درشهر آنکارا ترکیه و چین و برخی کشورهای دیگر و حتی در دوران مدیریت های شهری گذشته تهران در محلاتی مانند اتابک و خوب بخت با یک تغییرات جزیی عملیاتی شده است اما هیچ‌کدام از آن ها موفق نبوده اند؛ چراکه با این شیوه، اهالی ساکن در بافت های فرسوده را از محلات خود کوچ دادند و دیگر بازنگشتند».