مسئولیت نم‌زده، بلای جان گنبد قابوس!
میراث جهانیِ گنبد قابوس یا همان برج آجری قابوس در شرایط خوبی به سر نمی برد. نَم و رطوبت به درون سازه رخنه کرده و سراسر بخش پایینی برج را فرا گرفته است. ارزشمندترین اثر مِهرازی (معماری) دوره اسلامی استان گلستان و بلندترین برج آجری جهان با گنجایش و توانمندی‌های فراوانی که دارد، همچنان در زادگاه خود ناشناخته مانده و مردم شهر هنوز نتوانسته‌اند با آن پیوندی برقرار کرده و در واقع با این میراث جهانی بیگانه هستند.
همچنین نبود آموزش و پالایش فرهنگ بازديد و مراقبت از آثار فرهنگی در میان مردم شهر که اندک بازدیدکنندگان این میراث جهانی به شمار می آیند، موجب تكرار رفتارهای آسيب رساني همانند آواز خواندن یا صدا درآوردن و پای کوبیدن بر کف سازه به بهانه پژواك صدا در گنبد، نشستن بر روی سکوی درون برج و دست کشیدن و لمس کردن آجرهای سازه و بهره گیری از فلاش دوربین شده که همه این‌ها برای پايداري این یادگار بی همتا تهدید به شمار مي‌آيد. کمبود نیروی نگهبان و نبود نیروی یگان حفاظت میراث فرهنگی پس از ساعت اداری در درون محوطه یک اثر جهانی از دیگر دشواری های بزرگ ترین برج آجری جهان است كه جای شگفتی دارد.
اما بی گمان نَم و رطوبتی که به درون سازه رخنه کرده و شوره‌های سپید رنگی که در بالای برج پدیدار شده و از همه بدتر عوامل بیولوژیکی یا همان رویش گیاهان و گُل‌سنگ‌ها بر روی گُنبد مخروطی شکل برج، خطری جدی برای آن به شمار می‌آید. موضوع بوستان چسبیده به این یادمان جهانی در حریم درجه یک آن، به موضوعي چالش برانگیز میان نهادها و دستگاه‌های اجرایی و شهری تبدیل شده است. بوستانی که به باور کارشناسان میراث فرهنگی باید به بیرون از حریم درجه یک میراث جهانی برج قابوس جا به‌جا شود. وجود کالاهای چینی و فرنگی به عنوان صنایع دستی بومی و کسب و کار دست فروشان در کنار اثر جهانی به همراه وسایل بازی و آسایش و سرگرمی کودکان و نوجوانان در بوستان محله ای، چهره ناخوشایندی را به نمایش گذاشته است و با روح یک اثر تاریخی و جهانی ناهمخوان است. باید دانست مهم‌ترین مساله درمورد یادمان‌های تاریخی، پاسداشت آنان است.
این گونه کارها با قانون‌های میراث فرهنگی و منشورهای بین‌المللی حفاظت از یادمان‌های تاریخی ناسازگار است.گسترش افسار گسیخته شهر و پیشرفت نادرست خانه های مسکونی تا نزدیکی اثر در دهه های گذشته دیگر دشواری برج جهانی قابوس است که اگر پیشگیری نشود در آینده ای نه چندان دور تهدیدی جدی برای برون رفت از میراث جهانی آن خواهد بود.میراث جهانی برج قابوس با همه پتانسيل‌ها و ارزش فراوانی که دارد پس از گذشت 6 سال از ثبت جهانی آن، همچنان تنهاست و هنوز مردم شهر نتوانسته اند با آن ارتباطی برقرار کنندكه به پاسداشت آن از سوي مردم شهر منجر شود.
نبود هماهنگی میان دستگاه‌ها و نهادهای شهری و فرهنگی و نرسیدن به یک اتفاق نظر فراگیر در میان مدیران شهری برای پیوستگی فرهنگی اثر جهانی با مردم و کم کاری های سرپرستان فرهنگی به ویژه سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و پایگاه میراث جهانی گنبد قابوس در این زمینه، از دلايل دوری مردم از میراث جهانی برج قابوس است.
میراث جهانی گنبد قابوس
یکی از یادمان‌های ویژه و برجسته در مِهرازی دوره اسلامی، گنبد قابوس است. این یادمان که پانزدهمین اثر از آثار ایران در فهرست یونسکو است در سه کیلومتری شمال خاوری (شرقی) شهر باستانی گرگان (جرجان) در سال 397 مَهی (قمری) ساخته شده است که می‌توان آن را یک یادمان هم برای شهر و هم سازنده آن، کاووس پور وُشمگیر دانست.
قابوس وُشمگیرچه كسي بود
کاووس (قابوس) پسر وُشمگیر، نامدار به شمس‌المعالی (403 – 336 مَهی) پرآوازه‌ترین پادشاه آل زیار است. وی به عنوان مردی دانشمند، هنرپرور، نویسنده‌ای زبردست، پشتیبان نویسندگان، هنرمندان و چکامه سُرایان (شاعر) هم روزگار خود به شمار می رفت. از جمله این دانشمندان می توان به ابوریحان بیرونی و پورسینا اشاره کرد.
معماری گنبد قابوس
مصالح اصلی سازه از آجر معمولی و ریشه‌دار در بام و گچ است. بلندای سازه از پِی تا سقف 62 متر و 88 سانتی متر است. کُلفتی دیوار آن 4 متر و 80 سانتی متر است. بدنه دایره‌ای شکل بیرونی گنبد قابوس دارای 10 ترک (همانند ستاره 10 پر) است. این ترک‌ها که در پیرامون آن و به فاصله‌های یکسان از یکدیگر جای دارند، از پای بست سازه آغاز و تا زیر سقف گنبدی دنباله می‌یابد. این ویژگی، کشیدگی بلندای سازه را نمایان‌تر می‌كند. سازه دارای گُنبد مخروطی به بلندای 15 متر و 87 سانتی متر است. بلندای کل سازه از کف تپه تا اوج سقف شیبدار 52 متر و 84 سانتی متر است که در بخش خاوری آن روزنه‌ای ساخته شده است.
محیط درونی آن 30 متر و 144 میلی متر و محیط بیرونی 60 متر و 288 میلی متر است. ورودی سازه در سمت جنوب خاوری است که در سر دَر هلالی آن، گلوی چفدآویزی (مقرنسی) جای دارد و به نظر می رسد یکی از نخستین کاربردهاي این نمونه آرایش‌ها (تزیینات) در مِهرازی اسلامی ایران بوده است. آجرنوشته‌های (کتیبه) گنبد قابوس با دبیره(خط) کوفی بنایی(معلقی) د يك نگاه به سادگی سراسر خوانا و برجسته هستند که در دو ردیف در بدنه سازه در قاب‌های مستطیلی به گونه توازن (قرینه) در بالا و پایین تکرار شده است. نوشته‌ها از گوشه خاوری آغاز شده است.
برگردان آجر نوشته ها به پارسی : 1- به نام خداوند بخشنده مهربان 2- این است کاخ با شکوه 3- امیرشمس المعالی 4- امیر پسر امیر 5 – قابوس فرزند وُشمگیر 6 – فرمان داد به ساخت آن در زندگانیش (حیات) 7- سال نود و هفت 8- و سیصد مَهی 9- و سال هفتاد و پنج 10 – و سیصد خورشیدی.متن آجر نوشته‌ها نشان می دهد که سازه در زمان قابوس پسر وشمگیر ساخته شده و تاریخ برپایی آن سال 397 مَهی برابر با 375 یزدگردی و 385 خیامی (خورشیدی) و سال 1006 و 7 میلادی است.
پروفسور آرتور پوپ در مورد برج قابوس می‌نویسد : در زیر سمت خاور کوه‌های البرز و در برابر بیابان‌های پهناور آسیا یکی از بزرگ‌ترین شاهکارهای مِهرازی ایران با همه شکوه و بزرگی خود قد براَفراشته است. این سازه گنبد کاووس، آرامگاه کاووس پور وشمگیر است و برج آرامگاه از هرگونه آرایش به دور است. جنگنده‌ای با نیروی ایمان در نبرد رو در روی، پادشاهی چکامه سُرا در نبرد با جاودانگی. آیا آرامگاهی چنین بزرگ و توانا وجود دارد.ویل دورانت نیز در مورد آن نوشته است : گرگان در سده 10 میلادی (روزگار زیاری‌ها) یکی از سرزمین‌های بزرگ ایران بود و به امیران روشنفکر نامور بود، همانند کاووس وشمگیر که پورسینا را به دربار خود خواند. این شهر گنبدی 52 متری دارد.
