مرگ در انتظار مرجان‌های خلیج فارس
جایی دور از چشم عکاسان و خبرنگاران و فعالان محیط زیست، در اعماق آب، مرجان‌های خلیج فارس با مرگ دست و پنجه نرم میکنند. مرگی که گرما، عدم نظارت بر ساخت‌وسازهای ساحلی، روش‌های مخرب ماهیگیری و لنگراندازی بی‌رویه و غیراصولی عامل آن است.
در حالی که گزارش‌ها، تصاویر و انتقادات نسبت به اوضاع نابه‌سامان محیط زیست کشور، از نابودی جنگل‌ها و خشکی تالاب‌ها گرفته تا کشتار حیات وحش، به یکی از اصلی‌ترین موضوعات مطرح در رسانه‌ها و فضای مجازی تبدیل شده، جایی دور از چشم عکاسان و خبرنگاران و فعالان محیط زیست، در اعماق آب، مرجان‌های خلیج فارس با مرگ دست و پنجه نرم میکنند. مرگی که گرما، عدم نظارت بر ساخت‌وسازهای ساحلی، روش‌های مخرب ماهیگیری و لنگراندازی بی‌رویه و غیراصولی عامل آن است و عواقبی جبران‌ناپذیر را گریبانگیر محیط زیست و اقتصاد کشور خواهد ساخت.
مشروح گفت‌وگوی تسنیم را با آرش شیروانی، دانشجوی دکتری زیست‌شناسی دریا درباره اهمیت مرجانها، عوامل مرگ آنها و عواقب حذف شدنشان از اکوسیستم دریایی،در ادامه می‌خوانید:
اهمیت مرجانها در چیست؟
شیروانی: آبسنگ‌های مرجانی یکی از مهم‌ترین اکوسیستم‌های زمین هستند. این اکوسیستم بستر تنوع عظیمی از جانداران است و یکی از تولیدکننده‌ترین اکوسیستم‌های زمین به شمار می‌رود. اکوسیستم‌های مرجانی زمین سالانه 375 میلیارد دلار سودآوری دارند. صنایع ارزشمندی همچون شیلات و توریسم دریایی، رابطه مستقیم با آبسنگ‌های مرجانی دارند. بخش قابل توجهی از ماهیان دریا دوره لاروی خود را در مناطق مرجانی می‌گذرانند و بخش بزرگ دیگر به شکلی به این اکوسیستم وابسته هستند. بسیاری از کشورها به ویژه در جنوب شرقی آسیا، درآمد هنگفتی از گردشگرانی که به دلیل وجود آبسنگ‌های مرجانی به این نقاط سفر میکنند به دست می‌آورند. حدود یک میلیارد نفر از مردم دنیا به طور مستقیم غذا یا درآمد خود را از مناطق مرجانی بدست می‌آورند. امروزه در صنایع داروسازی نیز از مرجانها یا جانداران وابسته به آنها استفاده های فراوانی میشود. همچنین در بسیاری نقاط آبسنگ‌های مرجانی مانند یک سد از فرسایش و تخریب سواحل در اثر امواج جلوگیری میکنند. به علاوه، مرجانها در دریا مانند جنگل‌ها بر روی خشکی هستند و اگر بیشتر اهمیت نداشته باشند کم اهمیت‌تر نیستند. اما چون برای مردم و مسئولان به راحتی قابل رویت نیستند، اهمیتشان نادیده گرفته میشود. هر روز در رسانه ها اخبار متعددی از تخریب جنگل ها و تلاش برای احیا آنها می‌شنویم ولی خبر خاصی در مورد مرجان‌های خلیج فارس به گوش نمی‌رسد.
چه عواملی مرجانها را تهدید میکند؟
شیروانی: در درجه اول گرم شدن زمین بزرگترین تهدید برای مرجانها است. علاوه بر آن، فعالیت‌های بشر از جنبه‌های مختلف مرجانها را به شدت تهدید میکند. از جمله این تهدیدات میتوان به آلودگی، ساخت و سازهای ساحلی، لنگراندازی، لایروبی، زباله‌ها، برداشت توسط افراد، روش‌های ماهیگیری مخرب و در نهایت تسریع روند گرم شدن بیش از حد آب و هوا در اثر فعالیت‌های انسانی اشاره کرد.
روند نابودی مرجانها چگونه است؟
شیروانی: بافت زنده مرجان فقط یک لایه نازک بر روی سطح آن است و بخش اعظم ساختار مرجان یک اسکلت آهکی درونی است. مرجانها در بافت زنده خود دارای جلبک‌های تک‌سلولی همزیست به نام زوگزانتله هستند و برای بقا به آنها وابسته‌اند. رنگ مرجانها حاصل از رنگدانه‌های همین جلبک‌ها است. در اثر تنش‌هایی همچون دمای بالا، این جلبک‌های تک‌سلولی بافت مرجان را ترک میکنند. این امر باعث بیرنگ شدن بافت مرجان شده و در نتیجه رنگ سفید ساختار آهکی مرجانها پدیدار میشود. به این پدیده سفید شدگی (bleaching) گفته میشود. اگر تنش در مدت کوتاهی خاتمه پیدا کند، جلبک‌ها به بافت مرجان برگشته و مرجان میتواند دوباره به حیات عادی خود ادامه دهد. در غیر این صورت، با طولانی شدن دوره تنش، در نهایت بافت مرجان مرده و شروع به تحلیل رفتن میکند. در این شرایط کم‌کم جلبک‌های دیگری بر روی مرجان مرده شروع به رشد کرده و مرجان برای همیشه از بین خواهد رفت.
وضعیت مرجان‌های خلیج فارس چگونه است؟
شیروانی: خلیج فارس به عنوان گرمترین و شورترین دریای زمین، میزبان مرجان‌های ارزشمندی است که در دنیا به عنوان مقاوم‌ترین مرجانها در مقابل گرما و شوری زیاد، معروف هستند. اما متاسفانه طبق مشاهدات ما در جزایر قشم، لارک و هنگام و گزارش همکاران ما در دیگر نقاط مانند کیش، خارک، خارکو و خلیج نای‌بند، در سرتاسر خلیج فارس سفیدشدگی گسترده‌ای در مرجان ها رخ داده است، تا جایی که در بعضی از نقاط صد در صد پوشش مرجانی سفید شده است. این سفیدشدگی به اندازه‌ای گسترده و ناراحت کننده است که این روزها بسیاری از غواصان علاقمند برای اینکه این صحنه دلخراش را نبینند به غواصی نمیروند. علت این پدیده، دمای بالای آب و طولانی شدن این دوره گرم در تابستانی که گذشت است. ما امسال تابستان در عمق 20 متری در جزیره قشم دمای 35 درجه را هم ثبت کردیم که برای این عمق، دمای بسیار بالایی است. متاسفانه مشاهدات نشان میدهد که هم اکنون بسیاری از مرجان‌های سفیدشده خلیج فارس مرده‌اند و جلبک‌ها به آرامی در حال پوشاندن آنها هستند. متاسفانه طولانی شدن دوره گرم در این تابستان، شانس برگشت به حالت طبیعی را از بسیاری مرجان‌های خلیج فارس گرفته است. البته ما همچنان امیدواریم که تعدادی از مرجان‌های سفیدشده که هنوز نمرده‌اند با خنک شدن تدریجی آب به حالت عادی برگردند. مرگ مرجانها باعث تخریب زیستگاه بسیاری از جاندارانی میشود که نقش مهمی در زنجیره غذایی اکوسیستم بازی میکنند. این امر خسارات جبران ناپذیری را در دراز مدت در منطقه خلیج فارس ایجاد میکند که از نتایج آن میتوان کم شدن منابع شیلاتی و در نتیجه از بین رفتن صنایع شیلات را نام برد. این موضوع میتواند به اقتصاد، به ویژه به وضعیت معیشت جوامع محلی، ضربه شدیدی وارد کند.
غیر از گرم شدن زمین، چه عوامل دیگری مرجان‌های خلیج فارس را تهدید میکنند؟
شیروانی: متاسفانه فعالیت‌های انسانی روند این تخریب را تسریع میکنند. در حال حاضر هیچ نظارت یا کارشناسی کارآمدی برای جلوگیری از تاثیر ساخت و سازهای محلی بر مرجانها در ایران صورت نمی‌گیرد. مشاهدات ما نشان داده که بیشترین آسیب، بعد از سفیدشدگی در اثر دمای بالا، نشستن رسوبات بر روی مرجان‌هاست. نشست رسوبات بر روی مرجانها باعث خفگی و مرگ آنها میشود. ساخت و سازهای ساحلی غیر اصولی، ساخت اسکله‌های بعضاً کم اهمیت، لایروبی و غیره باعث نابودی هر چه سریعتر مرجان‌های خلیج فارس است.
همچنین هیچ نظارت قاطعی برای جلوگیری از روش‌های مخرب ماهیگیری در مناطق مرجانی صورت نمی‌گیرد. تورهای رها شده وقتی به مناطق مرجانی می‌رسند به مرجانها گیر کرده و روی آنها می‌نشینند و با پوشاندن مرجانها باعث مرگ آنها میشوند. همچنین تله‌های ماهیگیری متعددی به هدف صید ماهیان ارزشمند مناطق مرجانی بر روی مرجانها انداخته میشوند که بسیار مخرب هستند. ما و غواصان دلسوز دیگر بارها در حین غواصی در این مناطق با این تورها و تله‌های رها شده مواجه شده‌ایم و تا جایی که ممکن است سعی میکنیم این مناطق را از وجود آنها پاکسازی کنیم. اگر صیادان از اهمیت مرجانها و نقش آنها در افزایش ذخیره ماهیان آگاه باشند هرگز کاری نمیکنند که با تخریب مرجانها معیشت خود را تهدید کنند.
لنگراندازی یک عامل دیگر برای تخریب مرجان ها است. متاسفانه در هیچ یک از مناطق مرجانی بویه‌های ثابت (mooring buoy) وجود ندارند و قایق‌های بزرگ و کوچک که برای ماهیگیری، تفریح و غواصی به این مناطق می‌روند مجبور به لنگراندازی هستند که اگر با اصول درست لنگراندازی در این مناطق آشنا نباشند می‌توانند چندین سال رشد مرجان ها را در عرض چند ثانیه تخریب کنند. نصب این بویه‌ها هزینه چندانی ندارد. البته گاهی مسئولان در پاسخ به این سوال که چرا این بویه ها نصب نمی‌شوند پاسخ می‌دهند که این بویه ها اگر نصب شوند توسط سارقان به سرقت برده میشوند.
چگونه میتوان از نابودی مرجان‌های خلیج فارس بر اثر این عوامل جلوگیری کرد؟
شیروانی: متاسفانه اگر روند فعلی به همین شکل ادامه پیدا کند بعید نیست که تا چند سال آینده دیگر مرجان زنده‌ای در خلیج فارس باقی نمانده باشد. با اینکه ظاهرا برای عملیات پایش و حفاظت مرجانها کمی دیر شده، اما باز هم با مهیا کردن تمهیداتی میتوان این روند تخریب را کندتر کرد و حداقل از آنچه باقی مانده حفاظت بهتر و موثرتری انجام داد، تا شاید بتوانیم تا چند سال آینده همچنان شاهد حیات مرجانها در خلیج فارس باشیم.
بالا رفتن آگاهی عمومی هم میتواند به حفاظت مرجانها کمک شایانی کند. مردم باید از خرید مرجان‌هایی که به عنوان دکور به فروش می‌رسند خودداری کنند. کاهش تقاضا باعث کاهش برداشت مرجانها توسط افراد سودجو از طبیعت خواهد شد. غواصان و افرادی که برای تفریح پا به این مناطق می‌گذراند نیز باید از اهمیت و حساس بودن مرجانها آگاه باشند و به هیچ وجه کاری نکنند که منجر به تخریب آنها شود. با اینکه مرجانها به نظر سخت و محکم می‌آیند اما یک تماس جزئی هم میتواند باعث صدمه دیدن آنها شود. به نظر میرسد سازمان های مربوط از جمله سازمان حفاظت محیط زیست و اداره بنادر و کشتیرانی و همچنین دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های علوم دریایی همچون پژوهشگاه اقیانوس‌شناسی باید در این میان نقش موثرتری ایفا کنند بلکه کم‌کاری های گذشته تا حدی جبران شده و یا از سهل‌انگاری‌های آینده جلوگیری شود. در غیر این صورت، آینده مرجان‌های خلیج فارس بسیار مبهم و ناخوشایند بوده و اثرات دراز مدت آن به زودی حس خواهد شد و آن زمان دیگر برای جبران خیلی دیر خواهد بود.
