گزارش اختصاصی «بازتاب»، از فراگیری نگران کننده خودکشی در ایران/ چرا گرایش نوجوانان ایرانی به خودکشی افزایش پیدا کرده است؟

این یک واقعیت نگران کننده است که در هفته های اخیر می بینیم تعداد قابل توجهی از نوجوانان کشورمان با خودکشی به زندگی خود پایان داده اند؛ نوجوانانی که اصلاً بعید نبود با طی کردن یک روند طبیعی در زندگی به مفاخر و قهرمانان بزرگ ملی بدل می شدند. به راستی ما را چه شده که نوجوانانمان مرگ را بر آینده ای که انتظارشان را می کشد، ترجیح می دهند؟

بازتاب – سارا غضنفري: شيوع ويروس كرونا، نبود امكان عزاداري، سايه فقر بر زندگي راهي سخت را جلوي پاي برخي شهروندان و نوجوان قرار داده و آسیب های اجتماعی را به شدت افزایش داده است. با اینکه آمار خودكشي از آن دسته آمارهايي است كه به راحتي توسط نهادهاي مذكور و پزشكي قانوني اعلام نمي‌شود. آماري كه تعبير به سياه‌نمايي مي‌شود. اما در چند هفته اخير مواردي از خودكشي اعلام شد كه پاي نوجوانان را به اين ماجراي تلخ باز كرد. از ديگر سو، شيوع ويروس كرونا به اين ماجرا نيز دامن زده است و شاهد چند خودكشي بوديم كه به ماجراي اين ويروس مرتبط بود.

خودكشي در سايه ويروس كرونا

در ساعت 10:36 صبح روز بیست‌ویکم فروردین ماه سال جاري بود که به مأموران کلانتری 101 تجریش خبر مرگ مشکوک زنی پنجاه‌وسه ساله رسید. وقتی بررسی‌ها در این زمینه آغاز شد، مأموران دریافتند که این زن بر اثر مصرف قرص برنج جان خود را از دست داده است.بنابراین تحقیقات در خصوص علت خودکشی این زن آغاز شد. در ادامه مشخص شد که شوهر این زن سه هفته پیش بر اثر بیماری کرونا جان خود را از دست داده بود. از آنجا که به دلیل شیوع این ویروس آنها نتوانستند مراسم سوگواری برگزار کنند پسر خانواده دچار افسردگی شد. او از برخوردهای اطرافیانش ناراحت بود و ازاینکه کسی به دیدن آنها در آن شرایط سوگواری نمی‌آمد، شاکی بود. این پسر جوان نتوانست رفتارهای اطرافیانش را تحمل کند و درنهایت دو روز پیش از خودکشی مادرش به زندگی خود پایان داد. مادر خانواده نیز که دیگر مرگ پسرش را نمی‌توانست تحمل کند، پس از دو روز قرص برنج خورد و در نهایت تراژدی تلخ این خانواده با مرگ مادر پنجاه‌وسه ساله به پایان رسید.

همچنين در مهرماه، پيرمرد 86 ساله‌ مبتلا به کووید۱۹ بستری در بیمارستان امام رضا (ع) تبریز خود را از پنجره اتاق بستری به پائین انداخت و جان باخت. در ارديبهشت ماه مأموران کلانتری ۱۵۸ کیانشهر ساعت ۳:۳۴ عصر جمعه سقوط مرگبار زن جوانی را به بازپرس کشیک قتل پایتخت اعلام کردند. در تحقیقات صورت گرفته مشخص شد که نسترن از زمان شیوع ویروس کرونا خانه را ترک نکرده و ۳ ماه داخل خانه خود را حبس کرده بود. اما نگرانی و ترس زن ۳۵ ساله از ابتلا به کرونا به حدی بود که با وجود آنکه هیچ مشکل روحی و روانی نداشت، قرص آرامبخش مصرف می‌کرد. تا اینکه با وخامت حال روحی نسترن، همسر او به ناچار به سراغ خانواده وی رفت و از آن‌ها کمک خواست. روز حادثه خانواده نسترن به خانه او می‌آیند تا با دخترشان صحبت کنند تا شاید ترس او کمتر شود، اما صحبت‌های آن‌ها نیز بی‌نتیجه می‌ماند و زمانی که آن‌ها داخل پذیرایی نشسته اند نسترن به اتاق خواب می‌رود و خود را از طبقه ششم به پایین می‌اندازد. اينها چند نمونه از خودكشي‌هايي است كه در سال 99 زير سايه ويروس كرونا به وقع پيوست اما در اين ميان چند خودكشي پر سرو صدا زير سايه فقر توسط نوجوانان داشتيم.

خودكشي نوجوان بر اثر فقر

1. زينت دختر 11 ساله ايلامي

اولين ماجراي خودكشي كودكان در فروردين ماه امسال جرقه زد. زينب دختر 11 ساله اهل هليلان ايلام، به دليل فقر دست به خودكشي زد. آن زمان گفته شد که مرگ این دختر یازده ساله بر اثر فقر مطلق بوده است و پدر این خانواده ایلامی هم به علت معلولیت جسمی و البته بیکاری فزاینده در آن منطقه تحت پوشش بهزیستی است. اما زينب درخواست لباس نو داشته و وقتي به نتيجه نمي‌رسد خودش را مي‌كشد. اما نكته غم‌انگيز ماجرا اين بود كه جسد زينب 200 متري خانه‌شان توسط خانواده‌اش به خاك سپرده شد چرا كه خانواده‌اش حتي پولي نداشتند تا بتوانند براي دخترشان سنگ قبر بخرند.

2. خودكشي محمد 11ساله در بوشهر

ماجراي محمد موسوي‌زاده، 11 ساله در بندر دير بوشهر، هياهوي رسانه‌اي بسياري برپا كرد و تا جايي كه آموزش و پرورش اين موضوع را تكذيب كرد. ماجراي پسركي به دليل نداشتن يا خرابي گوشي تلفن همراهش خودش را در مهمرماه امسال حلق‌آويز كرده بود. مادر محمد درباره اين ماجرا گفت: محمد دانش آموز کلاس پنجم بود. او بچه درسخوان و دانش آموز زرنگی بود. دلش می‌خواست گوشی هوشمند داشته باشد و بتواند برای معلمش عکس و فیلم‌هایی را که خواسته می‌شد بفرستد. اما ما در خانه‌مان فقط یک گوشی خراب داشتیم که نه فیلمبرداری می‌کرد و نه می‌شد با آن وویس فرستاد. همین باعث غم و غصه پسرم شده بود…

3. خودكشي دختر 15 ساله رامهرمزي

در آبان‌ماه خبر اقدام به خودكشي 6 دانش‌آموز در رامهرمز استان خوزستان، دوباره بازار تاييد و تكذيب‌ها را داغ كرد. با وجود تکذیب فرماندار رامهرمز، استاندار خوزستان ۶ مورد اقدام به خودکشی دانش آموزان در شهرستان رامهرمز را تائید کرد. وقتي خبر خودكشي يك دختر 15 ساله، به دليل نداشتن تبلت منتشر شد تازه مشخص شد اين شمشين اقدام به خودكشي در رامهرمز بر سر نداشتن تبلت است.

واقعيت اين است درباره سن خودكشي در ايران كه آيا به كودكان و نوجوانان رسيده است نمي‌توان آمار دقيقي ارائه كرد اما همين چند مورد ظرف چند ماه اخير رخ داده است.

آمار تکان دهنده خودکشی نوجوانان در ایران

در ایران هیچ آمار دقيق و قابل تحلیلی از خودکشی کودکان و نوجوانان وجود ندارد، در سال 94 فاطمه دانشور، عضو شورای شهر تهران اعلام کرد: از سال ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۳ تعداد ۱۱۱ کودک در ایران خودکشی کرده‌اند. این کودکان میان هشت تا سیزده سال سن داشته، ۵۹ نفر از آنها پسر و ۵۲ کودک دختر بوده‌اند. این آمار با توجه به اینکه مدت زمان کمی را پوشش می دهد، تنها به خودکشی‌های موفق اشاره دارد، به دلیل خودکشی‌ها اشاره نمی‌کند، به خودکشی‌های گروه سنی حساس 13 تا 18 سال اشاره نمی شود و توضیح نمی دهد که محل وقوع خودکشی‌ها کدام استان، شهر یا روستا بوده، ناقص است.

گزارشی دیگر مستند به داده‌های پزشکی قانونی نشان می‌دهد که در سال ۹۷ خودکشی نوجوانان در ایران ۲۰ درصد بوده و اغلب نوجوانانی که دست به این کار زده اند،تحصیلات ابتدایی و راهنمایی داشته‌اند. مسعود قادی‌پاشا معاون پزشکی و آزمایشگاهی سازمان پزشکی قانونی کشور در خرداد 1399 اعلام کرده: آمار خودکشی در سال ۱۳۹۸، ۵ هزار و ۱۴۳ نفر بوده که نسبت به سال گذشته 8 درصد رشد داشته، نکته دیگر این گزارش پایین آمدن سن خودکشی در میان کودکان و نوجوانان بوده، سازمان بهداشت جهانی نیز خودکشی را سیزدهمین علت مرگ در گروه سنی ۱۵ تا ۳۴ سال در جهان دانسته و گفته در هر ۴۰ ثانیه یک خودکشی در جهان رخ می‌دهد.

خودكشي خانوادگي

عجيب‌ترين ديالوگ خودكشي خانوادگي مربوط به فيلم اينجا بدون من، بهران توكلي است با اين مضمون: « احسان (صابر ابر): میدونی از این همه بدبختی چه‌جوری خلاص می‌شیم مامان؟یه شب یه شام ِ درست حسابی بپزی بخوریم، بعد سرِ فرصت همه درزای درو پنجره‌هارو ببندیم، یکی‌مون شیر گاز و باز کنه، بریم بخوابیم؛ صُب نشده همه دردسرهامون پریده..» تلخ‌ترين ديالوگ درباره امري كه بارها اشاره شده است گناهيست غيرقابل بخشش.

انتشار خبر خودكشي خانوادگي را در همين اواخر آبان امسال شاهدش بوديم. فردی که به همراه ۳ فرزندش قصد خودکشی در اسفراين داشت، نجات یافت. دادستان بجنورد درباره باز نشر فیلم این اتفاق هشدار داد. علت اين حادثه فقر و بدهكاري پدر خانواده عنوان شده بود. واقعيت اين است شرايط اقتصادي، خانه نشيني افراد و قرنطينه و ايجاد مشكلات رواني، سايه ويروس كرونا در اين ماجرا بي‌تقصير نيست. مجتبي ناجي، معاون اجتماعي اداره كل بهزيستي اصفهان از افزايش سه برابري قصد و اقدام به خودكشي در اسفند سال 98 در مقايسه با اسفندماه سال 97 خبر داد.

فقر و محرومیت وجه اشتراک سه خودکشی اخیر استان بوشهر

یک روان شناس عمومی درباره نحوه پرداختن به خودكشي در جامعه ايران مي‌گويد: هر چند پرداختن به موضوع خودکشی برای جامعه ما تابو است و خانواده‌هایی که یکی از اعضای خود را در اثر خودکشی از دست داده‌اند خیلی تمایل ندارند فرزند، خواهر ، برادر و همسرشان جزو این آمار قرار گیرد و دلایل مرگ را چیز دیگری بیان می‌کنند. دکتر روح انگیز بهرامی افزود: وقتی اتفاقی در جامعه پشت سر هم و در فاصله زمانی کوتاه پیش می‌آید ما را باید به فکر فرو ببرد که چه عواملی در ایجاد این اتفاق نقش داشته و خودکشی هر فرد باید به شکل جداگانه بررسی و دلایل آن مشخص شود.بهرامی وجه اشتراک سه خودکشی اخیر جنوب استان بوشهر را فقر، محرومیت و مسائل اقتصادی خانواده‌ها عنوان کرد و افزود: سازمان‌های مردم نهاد، خیران و مسئولان باید نسبت به ارتقای سطح اقتصادی و توانایی مالی خانواده‌های نیازمند اقدام کنند چون همه ما در مقابل این محرومیت مسئول هستیم.این روانشناس اضافه کرد: دومین وجه خودکشی‌های اخیر اعتیاد و زندانی بودن یکی از والدین این افراد است که به نظر می‌آید بعضی از اشخاصی که دست به خودکشی زده‌اند از خانواده‌های نابسامان مبتلا به فقر و تنگدستی و اعتیاد بوده‌اند.

نقش رسانه‌ها در پوشش اخبار خودكشي

پوشش رسانه‌ای داستان‌های خودکشی بر وقوع خودکشی‌های بعدی برای جوانان و نوجوانان اثرگذار است. رسانه نهادی است که از طریق بالا بردن میزان آگاهی همگانی درباره سلامت روان و اصلاح نگرش مردم در مورد علل مشکلات هیجانی و رفتاری، می‌تواند نقش مهمی در پیشگیری از بروز بسیاری از وقایع تلخ همچون خودکشی داشته باشند. اهمیت این مساله چنان است که حتی در برخی از کشورها پروتکل‌ها و دستورالعمل‌هایی به عنوان راهنما جهت نحوه گزارش‌دهی رخدادهایی نظیر خودکشی تهیه شده است.

رسانه‌ها نقش بسیار مهم و تاثیرگذاری در پیشگیری از آسیب‌های روانی و همچنین اقدام به خودکشی دارند. آنها از طریق آموزش‌های لازم در باره مهارت‌های زندگی، افزایش اعتماد به نفس، افزایش توانمندی، نحوه مدیریت و حل مسایل و مشکلات، بهبود رابطه والدین و نحوه تربیت درست فرزندان به طوری که بتوانند فرزندانی سالم، کارآمد و مستقل داشته باشند می‌توانند در افزایش سلامت روان جامعه موثر باشند و با افزایش سلامت روانی خودبه خود میزان خودکشی پایین خواهد آمد.انتشار اخبار مرتبط با خودکشی فقط در موارد ضرورت و آن هم با ملاحظات کامل و دقیقی باید صورت پذیرد. باید بدانیم که انتشار خبر خودکشی با جزییات نه تنها کمکی به پیشگیری از خودکشی نمی‌کند بلکه ممکن است باعث افزایش آن شود.

از یک طرف کودکان و نوجوانان می‌توانند خودکشی تقلیدی داشته باشند و این اقدام در بین آنها به صورت مسری درآید. از طرفی افکار خودکشی ماهیت حاد و کوتاه‌مدت دارند و با مشاهده آنها در رسانه مجدد می‌تواند در فرد فعال مشود. به یاد داشته باشیم که همواره یک تردید و دودلی بین مردن و نمردن در نوجوان وجود دارد. تردید و دودلی از یک طرف می‌تواند تحت تاثیر اقدامات قبلی خودکشی و از طرف دیگر تحت تاثیر همسالانی قرار گیرد که این اقدام را صورت می‌دهند. فرد با مکرر شدن اقدامات خودکشی یا دیدن و یا شنیدن اخبار مربوط به آنها تردید و دو دلی‌اش از بین می‌رود و او هم به دنبال آگاهی از مرگ همسالان به دلیل خودکشی (از طریق خانواده، دوستان و یا رسانه) ممکن است دست به اقدام مشابه بزند.

در پايان اين مقوله(خودكشي) راهي خطرناك و پر دلهره است. اگر كلمه «خودم را مي‌كشم» را شنيديد بدون معطلي مشاورين مخصوص و داراي علم لازم را در جريان بگذاريد. اگر چه در اين ميان نمي‌توان نقش‌ها دولت‌ها را در اقتصاد كمرنگ دانست كه چگونه است كودكي برای يك گوشي تلفن همراه به ذهنش مي‌رسد خودش را از صفحه روزگار پاك كند و سراغ امري برود كه در آموزه‌هاي ما گناه كبيره است چرا كه خداوند در سوره نساء، ‌آيه 29 مي‌فرمايد:‌‌ « و خود را مکشید؛ چرا که خداوند بخشنده‌ترین است بر شما.»