گزارش اختصاصی «بازتاب»، از فراگیری نگران کننده خودکشی در ایران/ چرا گرایش نوجوانان ایرانی به خودکشی افزایش پیدا کرده است؟

این یک واقعیت نگران کننده است که در هفته های اخیر می بینیم تعداد قابل توجهی از نوجوانان کشورمان با خودکشی به زندگی خود پایان داده اند؛ نوجوانانی که اصلاً بعید نبود با طی کردن یک روند طبیعی در زندگی به مفاخر و قهرمانان بزرگ ملی بدل می شدند. به راستی ما را چه شده که نوجوانانمان مرگ را بر آینده ای که انتظارشان را می کشد، ترجیح می دهند؟

بازتاب – سارا غضنفری: شیوع ویروس کرونا، نبود امکان عزاداری، سایه فقر بر زندگی راهی سخت را جلوی پای برخی شهروندان و نوجوان قرار داده و آسیب های اجتماعی را به شدت افزایش داده است. با اینکه آمار خودکشی از آن دسته آمارهایی است که به راحتی توسط نهادهای مذکور و پزشکی قانونی اعلام نمی‌شود. آماری که تعبیر به سیاه‌نمایی می‌شود. اما در چند هفته اخیر مواردی از خودکشی اعلام شد که پای نوجوانان را به این ماجرای تلخ باز کرد. از دیگر سو، شیوع ویروس کرونا به این ماجرا نیز دامن زده است و شاهد چند خودکشی بودیم که به ماجرای این ویروس مرتبط بود.

خودکشی در سایه ویروس کرونا

در ساعت ۱۰:۳۶ صبح روز بیست‌ویکم فروردین ماه سال جاری بود که به مأموران کلانتری ۱۰۱ تجریش خبر مرگ مشکوک زنی پنجاه‌وسه ساله رسید. وقتی بررسی‌ها در این زمینه آغاز شد، مأموران دریافتند که این زن بر اثر مصرف قرص برنج جان خود را از دست داده است.بنابراین تحقیقات در خصوص علت خودکشی این زن آغاز شد. در ادامه مشخص شد که شوهر این زن سه هفته پیش بر اثر بیماری کرونا جان خود را از دست داده بود. از آنجا که به دلیل شیوع این ویروس آنها نتوانستند مراسم سوگواری برگزار کنند پسر خانواده دچار افسردگی شد. او از برخوردهای اطرافیانش ناراحت بود و ازاینکه کسی به دیدن آنها در آن شرایط سوگواری نمی‌آمد، شاکی بود. این پسر جوان نتوانست رفتارهای اطرافیانش را تحمل کند و درنهایت دو روز پیش از خودکشی مادرش به زندگی خود پایان داد. مادر خانواده نیز که دیگر مرگ پسرش را نمی‌توانست تحمل کند، پس از دو روز قرص برنج خورد و در نهایت تراژدی تلخ این خانواده با مرگ مادر پنجاه‌وسه ساله به پایان رسید.

همچنین در مهرماه، پیرمرد ۸۶ ساله‌ مبتلا به کووید۱۹ بستری در بیمارستان امام رضا (ع) تبریز خود را از پنجره اتاق بستری به پائین انداخت و جان باخت. در اردیبهشت ماه مأموران کلانتری ۱۵۸ کیانشهر ساعت ۳:۳۴ عصر جمعه سقوط مرگبار زن جوانی را به بازپرس کشیک قتل پایتخت اعلام کردند. در تحقیقات صورت گرفته مشخص شد که نسترن از زمان شیوع ویروس کرونا خانه را ترک نکرده و ۳ ماه داخل خانه خود را حبس کرده بود. اما نگرانی و ترس زن ۳۵ ساله از ابتلا به کرونا به حدی بود که با وجود آنکه هیچ مشکل روحی و روانی نداشت، قرص آرامبخش مصرف می‌کرد. تا اینکه با وخامت حال روحی نسترن، همسر او به ناچار به سراغ خانواده وی رفت و از آن‌ها کمک خواست. روز حادثه خانواده نسترن به خانه او می‌آیند تا با دخترشان صحبت کنند تا شاید ترس او کمتر شود، اما صحبت‌های آن‌ها نیز بی‌نتیجه می‌ماند و زمانی که آن‌ها داخل پذیرایی نشسته اند نسترن به اتاق خواب می‌رود و خود را از طبقه ششم به پایین می‌اندازد. اینها چند نمونه از خودکشی‌هایی است که در سال ۹۹ زیر سایه ویروس کرونا به وقع پیوست اما در این میان چند خودکشی پر سرو صدا زیر سایه فقر توسط نوجوانان داشتیم.

خودکشی نوجوان بر اثر فقر

۱. زینت دختر ۱۱ ساله ایلامی

اولین ماجرای خودکشی کودکان در فروردین ماه امسال جرقه زد. زینب دختر ۱۱ ساله اهل هلیلان ایلام، به دلیل فقر دست به خودکشی زد. آن زمان گفته شد که مرگ این دختر یازده ساله بر اثر فقر مطلق بوده است و پدر این خانواده ایلامی هم به علت معلولیت جسمی و البته بیکاری فزاینده در آن منطقه تحت پوشش بهزیستی است. اما زینب درخواست لباس نو داشته و وقتی به نتیجه نمی‌رسد خودش را می‌کشد. اما نکته غم‌انگیز ماجرا این بود که جسد زینب ۲۰۰ متری خانه‌شان توسط خانواده‌اش به خاک سپرده شد چرا که خانواده‌اش حتی پولی نداشتند تا بتوانند برای دخترشان سنگ قبر بخرند.

۲. خودکشی محمد ۱۱ساله در بوشهر

ماجرای محمد موسوی‌زاده، ۱۱ ساله در بندر دیر بوشهر، هیاهوی رسانه‌ای بسیاری برپا کرد و تا جایی که آموزش و پرورش این موضوع را تکذیب کرد. ماجرای پسرکی به دلیل نداشتن یا خرابی گوشی تلفن همراهش خودش را در مهمرماه امسال حلق‌آویز کرده بود. مادر محمد درباره این ماجرا گفت: محمد دانش آموز کلاس پنجم بود. او بچه درسخوان و دانش آموز زرنگی بود. دلش می‌خواست گوشی هوشمند داشته باشد و بتواند برای معلمش عکس و فیلم‌هایی را که خواسته می‌شد بفرستد. اما ما در خانه‌مان فقط یک گوشی خراب داشتیم که نه فیلمبرداری می‌کرد و نه می‌شد با آن وویس فرستاد. همین باعث غم و غصه پسرم شده بود…

۳. خودکشی دختر ۱۵ ساله رامهرمزی

در آبان‌ماه خبر اقدام به خودکشی ۶ دانش‌آموز در رامهرمز استان خوزستان، دوباره بازار تایید و تکذیب‌ها را داغ کرد. با وجود تکذیب فرماندار رامهرمز، استاندار خوزستان ۶ مورد اقدام به خودکشی دانش آموزان در شهرستان رامهرمز را تائید کرد. وقتی خبر خودکشی یک دختر ۱۵ ساله، به دلیل نداشتن تبلت منتشر شد تازه مشخص شد این شمشین اقدام به خودکشی در رامهرمز بر سر نداشتن تبلت است.

واقعیت این است درباره سن خودکشی در ایران که آیا به کودکان و نوجوانان رسیده است نمی‌توان آمار دقیقی ارائه کرد اما همین چند مورد ظرف چند ماه اخیر رخ داده است.

آمار تکان دهنده خودکشی نوجوانان در ایران

در ایران هیچ آمار دقیق و قابل تحلیلی از خودکشی کودکان و نوجوانان وجود ندارد، در سال ۹۴ فاطمه دانشور، عضو شورای شهر تهران اعلام کرد: از سال ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۳ تعداد ۱۱۱ کودک در ایران خودکشی کرده‌اند. این کودکان میان هشت تا سیزده سال سن داشته، ۵۹ نفر از آنها پسر و ۵۲ کودک دختر بوده‌اند. این آمار با توجه به اینکه مدت زمان کمی را پوشش می دهد، تنها به خودکشی‌های موفق اشاره دارد، به دلیل خودکشی‌ها اشاره نمی‌کند، به خودکشی‌های گروه سنی حساس ۱۳ تا ۱۸ سال اشاره نمی شود و توضیح نمی دهد که محل وقوع خودکشی‌ها کدام استان، شهر یا روستا بوده، ناقص است.

گزارشی دیگر مستند به داده‌های پزشکی قانونی نشان می‌دهد که در سال ۹۷ خودکشی نوجوانان در ایران ۲۰ درصد بوده و اغلب نوجوانانی که دست به این کار زده اند،تحصیلات ابتدایی و راهنمایی داشته‌اند. مسعود قادی‌پاشا معاون پزشکی و آزمایشگاهی سازمان پزشکی قانونی کشور در خرداد ۱۳۹۹ اعلام کرده: آمار خودکشی در سال ۱۳۹۸، ۵ هزار و ۱۴۳ نفر بوده که نسبت به سال گذشته ۸ درصد رشد داشته، نکته دیگر این گزارش پایین آمدن سن خودکشی در میان کودکان و نوجوانان بوده، سازمان بهداشت جهانی نیز خودکشی را سیزدهمین علت مرگ در گروه سنی ۱۵ تا ۳۴ سال در جهان دانسته و گفته در هر ۴۰ ثانیه یک خودکشی در جهان رخ می‌دهد.

خودکشی خانوادگی

عجیب‌ترین دیالوگ خودکشی خانوادگی مربوط به فیلم اینجا بدون من، بهران توکلی است با این مضمون: « احسان (صابر ابر): میدونی از این همه بدبختی چه‌جوری خلاص می‌شیم مامان؟یه شب یه شام ِ درست حسابی بپزی بخوریم، بعد سرِ فرصت همه درزای درو پنجره‌هارو ببندیم، یکی‌مون شیر گاز و باز کنه، بریم بخوابیم؛ صُب نشده همه دردسرهامون پریده..» تلخ‌ترین دیالوگ درباره امری که بارها اشاره شده است گناهیست غیرقابل بخشش.

انتشار خبر خودکشی خانوادگی را در همین اواخر آبان امسال شاهدش بودیم. فردی که به همراه ۳ فرزندش قصد خودکشی در اسفراین داشت، نجات یافت. دادستان بجنورد درباره باز نشر فیلم این اتفاق هشدار داد. علت این حادثه فقر و بدهکاری پدر خانواده عنوان شده بود. واقعیت این است شرایط اقتصادی، خانه نشینی افراد و قرنطینه و ایجاد مشکلات روانی، سایه ویروس کرونا در این ماجرا بی‌تقصیر نیست. مجتبی ناجی، معاون اجتماعی اداره کل بهزیستی اصفهان از افزایش سه برابری قصد و اقدام به خودکشی در اسفند سال ۹۸ در مقایسه با اسفندماه سال ۹۷ خبر داد.

فقر و محرومیت وجه اشتراک سه خودکشی اخیر استان بوشهر

یک روان شناس عمومی درباره نحوه پرداختن به خودکشی در جامعه ایران می‌گوید: هر چند پرداختن به موضوع خودکشی برای جامعه ما تابو است و خانواده‌هایی که یکی از اعضای خود را در اثر خودکشی از دست داده‌اند خیلی تمایل ندارند فرزند، خواهر ، برادر و همسرشان جزو این آمار قرار گیرد و دلایل مرگ را چیز دیگری بیان می‌کنند. دکتر روح انگیز بهرامی افزود: وقتی اتفاقی در جامعه پشت سر هم و در فاصله زمانی کوتاه پیش می‌آید ما را باید به فکر فرو ببرد که چه عواملی در ایجاد این اتفاق نقش داشته و خودکشی هر فرد باید به شکل جداگانه بررسی و دلایل آن مشخص شود.بهرامی وجه اشتراک سه خودکشی اخیر جنوب استان بوشهر را فقر، محرومیت و مسائل اقتصادی خانواده‌ها عنوان کرد و افزود: سازمان‌های مردم نهاد، خیران و مسئولان باید نسبت به ارتقای سطح اقتصادی و توانایی مالی خانواده‌های نیازمند اقدام کنند چون همه ما در مقابل این محرومیت مسئول هستیم.این روانشناس اضافه کرد: دومین وجه خودکشی‌های اخیر اعتیاد و زندانی بودن یکی از والدین این افراد است که به نظر می‌آید بعضی از اشخاصی که دست به خودکشی زده‌اند از خانواده‌های نابسامان مبتلا به فقر و تنگدستی و اعتیاد بوده‌اند.

نقش رسانه‌ها در پوشش اخبار خودکشی

پوشش رسانه‌ای داستان‌های خودکشی بر وقوع خودکشی‌های بعدی برای جوانان و نوجوانان اثرگذار است. رسانه نهادی است که از طریق بالا بردن میزان آگاهی همگانی درباره سلامت روان و اصلاح نگرش مردم در مورد علل مشکلات هیجانی و رفتاری، می‌تواند نقش مهمی در پیشگیری از بروز بسیاری از وقایع تلخ همچون خودکشی داشته باشند. اهمیت این مساله چنان است که حتی در برخی از کشورها پروتکل‌ها و دستورالعمل‌هایی به عنوان راهنما جهت نحوه گزارش‌دهی رخدادهایی نظیر خودکشی تهیه شده است.

رسانه‌ها نقش بسیار مهم و تاثیرگذاری در پیشگیری از آسیب‌های روانی و همچنین اقدام به خودکشی دارند. آنها از طریق آموزش‌های لازم در باره مهارت‌های زندگی، افزایش اعتماد به نفس، افزایش توانمندی، نحوه مدیریت و حل مسایل و مشکلات، بهبود رابطه والدین و نحوه تربیت درست فرزندان به طوری که بتوانند فرزندانی سالم، کارآمد و مستقل داشته باشند می‌توانند در افزایش سلامت روان جامعه موثر باشند و با افزایش سلامت روانی خودبه خود میزان خودکشی پایین خواهد آمد.انتشار اخبار مرتبط با خودکشی فقط در موارد ضرورت و آن هم با ملاحظات کامل و دقیقی باید صورت پذیرد. باید بدانیم که انتشار خبر خودکشی با جزییات نه تنها کمکی به پیشگیری از خودکشی نمی‌کند بلکه ممکن است باعث افزایش آن شود.

از یک طرف کودکان و نوجوانان می‌توانند خودکشی تقلیدی داشته باشند و این اقدام در بین آنها به صورت مسری درآید. از طرفی افکار خودکشی ماهیت حاد و کوتاه‌مدت دارند و با مشاهده آنها در رسانه مجدد می‌تواند در فرد فعال مشود. به یاد داشته باشیم که همواره یک تردید و دودلی بین مردن و نمردن در نوجوان وجود دارد. تردید و دودلی از یک طرف می‌تواند تحت تاثیر اقدامات قبلی خودکشی و از طرف دیگر تحت تاثیر همسالانی قرار گیرد که این اقدام را صورت می‌دهند. فرد با مکرر شدن اقدامات خودکشی یا دیدن و یا شنیدن اخبار مربوط به آنها تردید و دو دلی‌اش از بین می‌رود و او هم به دنبال آگاهی از مرگ همسالان به دلیل خودکشی (از طریق خانواده، دوستان و یا رسانه) ممکن است دست به اقدام مشابه بزند.

در پایان این مقوله(خودکشی) راهی خطرناک و پر دلهره است. اگر کلمه «خودم را می‌کشم» را شنیدید بدون معطلی مشاورین مخصوص و دارای علم لازم را در جریان بگذارید. اگر چه در این میان نمی‌توان نقش‌ها دولت‌ها را در اقتصاد کمرنگ دانست که چگونه است کودکی برای یک گوشی تلفن همراه به ذهنش می‌رسد خودش را از صفحه روزگار پاک کند و سراغ امری برود که در آموزه‌های ما گناه کبیره است چرا که خداوند در سوره نساء، ‌آیه ۲۹ می‌فرماید:‌‌ « و خود را مکشید؛ چرا که خداوند بخشنده‌ترین است بر شما.»