ظرفیت ناشناخته “صکوک” در ایران

کارشناس مرکز پژوهش سازمان بورس با تشریح وضعیت انتشار صکوک در ایران گفت: ظرفیت صکوک برای اکثر شرکتهای داخلی ناشناخته است و با موسسه های مشاوره بین المللی رایزنی شده است تا در مالزی و لوکزامبورگ صکوک منتشر کنیم.

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، اکنون مسئله تامین مالی یک چالش بزرگ برای بنگاه های تولیدی محسوب می شود. با توجه به رکود بازار، بازپرداخت تسهیلات بانکی برای تولیدکنندگان با دشواری همراه است. در این میان تعدادی ابزارهای های تامین مالی پرسود و بی خطر برای شرکتها وجود دارد که متاسفانه ناشناخته مانده است. اوراق بهادار اسلامی(صکوک) به عنوان یک ابزار مالی- اسلامی پرسود یکی از این ابزارها است. در همین باره گفت و گویی داشته ایم با مجید پیره کارشناس مسئول مرکز پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی سازمان بورس و اوراق بهادار.

تسنیم: درباره جایگاه و تاریخچه اوراق بهادار اسلامی(صکوک) در ایران توضیح دهید؟

صکوک تقریبا سه دهه است که به صورت جدی و رسمی وارد ادبیات جهان اسلام شده و خود صکوک اوراق بهاداری است که مبتنی بر شریعت می‌باشد و این اوراق بهادار امکان سرمایه‌گذاری براساس شریعت اسلام را فراهم کرده است.

در ایران تجربه خوبی از انتشار صکوک داریم و اوراق مشارکت ما به عنوان قدیمی‌ترین نوع صکوک در ایران منتشر شده است. اولین اوراق مشارکت در سال 1373 توسط شهرداری تهران برای تامین مالی پروژه نواب منتشر شد و در سال 1389 دومین نوع صکوک به نام اوراق اجاره مطرح شد و در سال 1391 هم سومین نوع صکوک که مرابحه نامیده می‌شود نیز مطرح شد و این پروسه همچنان در حال گسترش است.

تسنیم: “صکوک” نامی بین المللی برای این اوراق است؟

صکوک در بازارهای مالی اسلامی دنیا با همین نام شناخته می شود ولی در ایران چون اوراق مشارکت سابقه انتشار خوبی داشت و به نام اوراق مطرح شده بود نهاد ناظر بورس تصمیم گرفت به جای کلمه صکوک از اوراق استفاده کند. بنابراین در ایران اوراق اجاره و مرابحه و… منتشر می‌شود.

تسنیم: انواع صکوک در مقایسه با بازار سهام در بورس چه تفاوتهایی با یکدیگر دارد؟

برخی از انواع صکوک مثل صکوک اجاره درآمدی با نرخ ثابت دارد ولی در بازار سرمایه سهام، ابزاری با سود انتظاری و غیرثابت هستند و ابزاری است که دارای نرخ بازده انتظاری و مناسب سرمایه گذاران ریسک‌پذیر می‌باشد. به همین ترتیب برخی از انواع صکوک ریسک دارند مثل اوراق مشارکت، اوراق مضاربه و… و بعضی از انواع صکوک مثل مرابحه و اجاره در مقایسه با آنها برخی از ریسک ها را ندارند و این فقدان ریسک نیز براساس موازین شرعی است.

تسنیم: چگونه ریسک صکوک اینچنین کاهش پیدا کرده و اوراقی مطمئن برای سهامداران شده است؟

اینکه ما می‌گوییم ریسک ندارد بدین معنا نیست که کاملا بدون ریسک است بلکه منظور آن است که نسبت به سایر اوراق ریسک کمتری دارد. در اوراقی مثل اجاره ریسک فی‌الواقع وجود دارد ولی نهاد ناظر بازار سرمایه به وسیله سازوکارهایی مثل ضمانت، بخش مهمی از ریسک را برای سرمایه‌گذار از بین برده است و در واقع ریسک به ضامن‌ها و سایر نهادها انتقال داده شده است.

تسنیم: آیا صکوک بر اساس موازین شرعی و مدلهای معاملاتی اسلامی است؟

بله؛ متولی حوزه مسائل شرعی در بازار سرمایه، نهادی به نام کمیته فقهی سازمان بورس است و مباحث مربوط به صکوک به تایید کمیته فقهی رسیده است. طبق قانون و به طور پیش‌فرض بورس و سایر نهادهای مالی ما باید مطابق با شریعت باشد و به همین خاطر اگر اوراقی به نام صکوک منتشر شده است ملاحظات شرعی در خصوص آنها بررسی شده است.

* صکوک در مالزی، اندونزی، انگلیس، ترکیه، امارات، قطر، آمریکا و… منتشر می شود.

تسنیم: صکوک در جهان در چه کشورهایی منتشر می شود؟ و چه کشوری در این حوزه حرف اول را می زند؟

نظام مالی در بسیاری از کشورهای دنیا که اسلامی و غیراسلامی‌ می باشد و از آنجا که مسلمانها به دنبال یافتن حوزه سرمایه‌گذاری براساس شریعت هستند بنابراین صکوک در کشورهایی مانند مالزی، اندونزی، انگلیس، ترکیه، امارات، قطر، آمریکا و… در میان مسلمانهای این کشورها بسیار شناخته شده می‌باشد.

در حال حاضر قویترین کشور دنیا در حوزه صکوک مالزی است با انتشار حجم حدود 140 میلیارد دلار در سال، بالاترین رتبه صکوک را به خود اختصاص داده است. عربستان، امارات و ایران در رتبه‌های بعدی جای گرفته‌اند. اما مالزی با فاصله چشمگیری با دیگر کشورها قرار دارد و بعید است ظرف سه تا چهار سال آینده کشوری بتواند جای او را بگیرد.

تسنیم: مالزی چگونه از طریق صکوک به درآمد و توسعه بالایی دست یافته است؟

نکته جالب آن است که حجم زیادی از انتشار صکوک در مالزی توسط شرکتهای خارجی انجام می‌شود یعنی خیلی از صکوک متعلق به شرکتهای مالزی نیست بلکه مثلا شرکتی در دبی صکوک خود را در مالزی منتشر می‌کند و تامین مالی خود را از طریق انتشار صکوک در مالزی انجام می‌دهد و علت این امر هم فرآیند آسان و بوروکراسی و هزینه کم در انتشار صکوک در کشور مالزی است و نیز ارز قوی و خوب مالزی (رینگیت) نیز در این قضیه مزید علت شده است.

تسنیم: چرا شرکتهای ایرانی از بازار صکوک مالزی برای تامین مالی خود استفاده نمی کنند؟

متاسفانه ایران رابطه کمی با بازار مالی اسلامی مالزی دارد. بحث تحریمها در این قضیه موثر بوده است و به تبع آن انتقال پول در سالهای گذشته با مشکل مواجه بوده ولی الان این مشکل تا حدودی برطرف شده است. مشکلی که تا الان وجود دارد آن است که عمده شرکتهای ایرانی اطلاع لازم در رابطه با تأمین مالی از محل انتشار صکوک در بازارهای بین المللی را ندارند.

* متاسفانه ظرفیت صکوک برای اکثر شرکتهای داخلی ناشناخته است

* با موسسه های مشاوره بین المللی رایزنی کرده ایم تا در مالزی و لوکزامبورگ صکوک منتشر کنیم

تسنیم: چرا شرکتها از ظرفیت تامین مالی از طریق بازار صکوک مالزی ناآگاه اند؟ برای رفع این موانع تدبیری شده است؟

درست است که ارزآوری می‌تواند داشته باشد ولی ارزبری هم تا حدودی دارد. انتشار در مالزی چون براساس ریال ایران نمی‌تواند باشد بنابراین این انتشار باید براساس دلار یا یورو یا رینگیت صورت بگیرد. بازار مالزی برای استفاده از شرکتهای ایرانی مناسب است ولی متاسفانه این امر برای اکثر شرکتهای ما ناشناخته است. اخیرا مذاکراتی با موسسه‌های مشاوره بین‌المللی انجام شده که وظیفه آنها تسهیل فرآیند انتشار صکوک در مالزی و لوکزامبورگ است. البته موانعی هم در اجرا به دلیل عدم تجربه کافی وجود دارد که بنده نسبت به رفع آنها امیدوار هستم.

تسنیم: لوکزامبورگ یک کشور اروپایی است. چرا اوراق بهادار اسلامی و صکوک منتشر می کند؟

قابل ذکر است در حوزه اروپا نیز لوکزامبورک بازار قوی صکوک را در اختیار دارد. لوکزامبورک یک بازار جداگانه‌ای تحت عنوان بازار مالی – اسلامی (صکوک) ایجاد کرده که هم برای مسلمانان و هم غیرمسلمانان قابلیت خرید و فروش در آن مهیا است. ولی طبیعتا مسلمانها در ابزار غیراسلامی سرمایه‌گذاری نمی‌کنند چون در بسیاری از آنها ربا وجود دارد. بنابر این در حوزه اروپا از فقهای شریعت استفاده کرده‌اند تا بتوانند بازار مالی اسلامی قدرتمندی را در کشورهای خود راه بیندازند.

* انگلیس برنامه بلندمدت دارد که بازار مالی – اسلامی جهان را به درون خود منتقل کند

تسنیم: در مورد نفوذ گسترده اوراق بهادار اسلامی در بازار اروپا و آمریکا بیشتر توضیح دهید؟

انگلیس نیز برنامه بلندمدت دارد که بازار مالی اسلامی جهان را به درون خود منتقل کند. یعنی وضعیت را به گونه‌ای کند که مسلمانها برای سرمایه‌گذاری در صکوک از بازار لندن اقدام به خرید و سرمایه‌گذاری در صکوک بکنند.

تسنیم: آیا نرخ سود بانکی در رقابت با صکوک است و جلوی رشد آن را گرفته است؟

نرخ سودهای مختلف در بازارهای مالی مثل سپرده بانکی، اوراق مشارکت، نرخ اجاره‌بها، نرخ طلا و ارز و نرخ تسهیلات بانکی در رقابت با صکوک قرار دارند و بر یکدیگر تاثیر می‌گذارند. وقتی در شبکه بانکی نرخ سود سپرده ها در بانک پایین بیاید به طبع آن نرخ سود اوراق مشارکت نیز تحت تاثیر قرار می‌گیرد.

تسنیم: درباره تفاوت های اوراق مشارکت و صکوک بیشتر توضیح دهید؟

اوراق مشارکت یک نوع صکوک است که براساس عقود مشارکتی تدوین شده است ولی صکوک انواع مختلفی از عقود مانند اجاره، مرابحه و مضاربه و… را شامل می‌شود که تفاوتهایی با یکدیگر دارند. مثل آنکه اوراق مشارکت نرخ سود متغیر دارد ولی در طرف مقابل برخی از صکوک مثل اجاره و مرابحه نرخ سود ثابت دارند.

اوراق مشارکت یک نوع صکوک است ولی اوراق مشارکتی که براساس عقد مشارکت است و با صکوک مضاربه که براساس عقد مضاربه است متفاوت است. البته مضاربه یکی از انواع عقود مشارکتی است اما نوع قراردادها در این صکوک با هم متفاوت است و در نتیجه طراحی آنها متفاوت از یکدیگر خواهد بود.

احکام شرعی هر یک با یکدیگر متفاوتند و در واقع این صکوک مشکل شرعی ندارند مثلا در صکوک اجاره سرمایه‌گذار صاحب قسمتی از دارایی می‌شود ولی در اوراق مشارکت سرمایه‌گذار با سایرین در دارایی موضوع اوراق شریک می‌شود.

* در اوراق مشارکت چیزی به نام سود ثابت نباید وجود داشته باشد

تسنیم: متاسفانه گاهی شاهد آن هستیم که در اوراق مشارکت بر خلاف موازین شرعی سود ثابت پرداخت می شود؟

در اوراق مشارکت چیزی به نام سود ثابت نباید وجود داشته باشد اما عملاً اگر سود ثابت پرداخت شده متاسفانه انحراف از قانون صورت گرفته است و نمی‌بایست به این شکل باشد. ولی در خیلی از موارد نرخ واقعی مشارکت همان بوده است که در ابتدا به هنگام خرید به مشتری گفته شده است. نهاد ناظر باید نظارت کامل داشته باشد که سود واقعی مدنظر گرفته و پرداخت شود و در همه موارد نمی‌توان گفت که انحراف در تعیین سود اوراق مشارکت وجود داشته است.

تسنیم: آیا امکان رخ دادن سفته بازی در صکوک وجود دارد؟

در خصوص سفته‌بازی در بورس، بهتر است از تعبیر دیگری تحت عنوان بورس‌بازی استفاده کنیم و این بورس‌بازی می‌تواند دو بُعد منفی و مثبت در بازار سرمایه ایفا کند. بُعد منفی آن است که بخشی از سرمایه‌گذاران با یکدیگر تبانی کنند که خرید و فروش صوری و غیرواقعی انجام بشود تا قیمت آن سهم بالا و پایین بشود که این کاملا مخرب است و سازمان بورس موظف است که از آن جلوگیری کند.

اما بُعد مثبت آن ورود نقدینگی به بازار بورس به منظور افزایش نقد شوندگی محصولات است. نقد شوندگی بسیار مهم است زیرا سرمایه‌گذاری که در بورس ابزاری را می‌خرد اگر نقدشوندگی نداشته باشد در واقع نمی‌تواند دوباره پولش را پس بگیرد. بنابراین بُعد مثبت سفته‌بازی و بورس‌بازی می‌تواند در اینجا کمک کند و با ایجاد نقدشوندگی اطمینان خاطر را برای سرمایه‌گذار به وجود بیاورد.

بنابراین سرمایه گذار در بازار سرمایه می‌تواند براساس مبانی شرعی سهم یا صکوک خود را قبل از سررسید به شخص ثالثی واگذار کند و این نوع قابلیت نقدشوندگی مزیت محسوب می‌شود. زیرا نقدشوندگی را برای سرمایه‌گذار در پی دارد.

تسنیم: برای اینکه صکوک به عنوان یک ابزار مالی- اسلامی پرسود بیشتر در ادبیات مالی کشورمان جای بگیرد باید چه کار کرد؟

در حال حاضر بازار صکوک در ایران مسیر طولانی را تا رسیدن به نقطه مطلوب پیش رو دارد. البته اقدامات بسیار خوب و قابل توجهی انجام شده است. در این حوزه یکی از نقاط اصلی، فراهم آوردن تنوع لازم و کافی و تعمیق بازار صکوک ایران است که این مسأله نیازمند ارائه آموزش و فرهنگسازی برای شرکتهای مختلف است.