طرف‌های مذاکرات وین باید محدودیت‌های یکدیگر را درک کنند و آماده انعطاف باشند

دور هفتم مذاکرات وین برای احیای برجام یا دور نخست مذاکرات لفو تحریم‌ها، دیروز در حالی برگزار شد که دیپلمات‌های دو طرف نسبت به نتیجه‌بخش بودن آن ابراز امیدواری کرده‌اند؛ در عین حال برخی تحلیل‌گران نسبت به شکل‌گیری توافق، دست کم در یک بازه زمانی کوتاه مدت، چندان خوش‌بین نیستند.

«بازتاب» در رابطه با مواضع ایران پیش از مذاکرات، ترکیب تیم مذاکراتی ایران، رویکرد روسیه و چین و چشم‌اندازهای پیش رو، با «حمیدرضا عزیزی»، دانش آموخته روابط بین‌الملل و پژوهشگر میهمان در بنیاد علم و سیاست آلمان گفتگو کرده است.

حمیدرضا عزیزی در خصوص تأکیدات ایران بر تمرکز صرف مذاکرات بر مسئله تحریم‌ها، بر این باور است که با پایان روز اول مذاکرات می‌توان با شفافیت بیش‌تری درباره اینکه ر,یکرد ایران تا چه حد با مواضعی که پیش از این مطرح می‌شد مطابقت دارد و تا چه حدی تاکتیک مذاکراتی بوده است، صحبت کرد.

به گفته این کارشناس سیاست روابط بین‌الملل، پیش از این کلیت دستگاه سیاست خارجی ایران تأکید داشت که مذاکرات برای رفع تحریم‌ها است و حتی رسانه‌های وابسته به دولت اساسا اسم مذاکرات را هم عوض کردند و مذاکرات برای رفع تحریم‌ها را مطرح کردند.

اگر مواضع امروز مقام‌های طرف مقابل از جمله «انریکه مورا» در خصوص اینکه ایران پذیرفته است که کار را از جایی که متوقف شده بود، شروع کند را مد نظر قرار دهیم، می‌توانیم نتیجه بگیریم که مواضع قبلی ایران بیش‌تر نوعی مانور داخلی بوده است. از این نظر که این گروهی که در رأس مذاکرات هستند، در دوران روحانی با نفس برجام مخالفت می‌کردند و امروز باید ورود به روند دیپلماتکی که زمانی با آن مخالفت می‌کردند را به لحاظ داخلی توجیه کنند؛ فارغ از اینکه این توجیهات با توجه به دسترسی جامعه ایران به رسانه‌ها تا حد موثر باشد. در نتیجه این تأکیدات نوعی مصرف داخلی دارد و در پی نشان دادن این موضوع است که رویکرد دولت جدید با دولت قبلی متفاوت است.

عزیزی در عین حال تأکید دارد که یک موضوع هم بعد خارجی است؛ به این معنی که ورود ایران به مذاکرات برای تأمین منافع ملی است و منافع ایران با موضوع تحریم‌ها گره خورده است و طبیعتا تهران بر مسئله تحریم‌ها تأکید دارد.

او توضیح می‌دهد که هم منابع غربی و هم آقای باقری این را تأیید کردند که گفتگوها در قالب همان دو کار گروه رفع تحریم‌ها و هسته‌ای دنبال شود که این کارگروه ها همان قالب مذاکراتی دوره‌های قبلی تحت سرپرستی عباس عراقچی است. این نشان می‌دهد که با وجود ادبیات متفاوت دولت جدید، این درک وجود دارد که با توجه به مقدورات و محذورات، فشار تحریم‌ها و رویکرد روسیه و چین کار باید از همان جا آغاز شود.

این پژوهشگر «بنیاد علم و سیاست آلمان» در رابطه با ترکیب تیم مذاکراتی ایران، معتقد است که روایت دولت ایران تأکید دارد که ترکیب تیم مذاکراتی نشان دهنده عزم و جدیت ایران است؛ اما من این ترکیب به خودی خود یک عامل موثر نیست. کاملا درست است که وضعیت کنونی و اصل مسئله احیای برجام به دلیل خروج آمریکا و بی‌توجهی ترامپ به تعهدات بین‌المللی رخ داده است؛ اما به هر حال طرف مقابل هم خواسته‌ها و دغدغه‌هایی دارد که کاملا موجه است، از این نظر که ایران هم مقابل اقدام آمریکا برنامه هسته‌ای خود را به شکل بی‌سابقه‌ای توسعه داده است و این توقع وجود دارد که ایران هم به محدودیت‌های خود باز گردد.

حمیدرضا عزیزی ضمن تأکید بر اینکه توافق یک بده و بستان است بر این باور است که ترکیب ایران و نتایج سفر مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران نشان‌دهنده آمادگی ایران برای بده و بستان و توجه به دغدغه‌های طرف مقابل حتی به صورت هم‌زمان نیست. بنابراین نمی‌توان نفس ترکیب تیم مذاکرات را الزاما نشان‌دهنده عزم ایران دانست.

او در پاسخ به پرسشی در خصوص دیدگاه و رویکرد روسیه به مذاکرات معتقد است که باید رویکرد روسیه را در سطح بررسی کرد. یکی کلیت موضع روسیه در خصوص برنامه هسته‌ای ایران و یکی هم دیدگاه‌های این کشور در خصوص دور فعلی مذاکرات.

به گفته این پژوهشگر، در سطح کلی شاهد نوعی پیوستگی در مواضع روسیه هستیم. روسیه تأکید داشته است که خروج آمریکا از برجام غیرقانونی بوده است، آمریکا باید به برجام برگردد و تحریم‌ها هم باید برداشته شود؛ از این نظر موضع روسیه با ایران یکسان است. اما در سطح کلی روسیه نگرانی‌های خاص خود را دارد. توسعه برنامه هسته‌ای ایران و اینکه فرضا تهران خروج از NPT را مد نظر قرار دهد یا نظارت‌های آژانس در قالب پروتکل الحاقی را به شکل معنادار کاهش دهد، خطوط قرمز روسیه است.

هر چند که به طور رسمی مسکو همیشه تأکید کرده است اقدامات ایران قابل درک است اما این اموضوع به این معنی نیست که این اقدامات مورد تأیید روسیه است؛ یعنی مثلا غنی‌سازی 60 درصد حق ایران است. به نظر روس‌ها باید فضایی ایجاد شود که ایران به محدودیت‌های برجامی خود باز گردد.

در رابطه با دور فعلی مذاکرات، نشانه‌های جدی وجود داشت که روسیه از تأخیر در مذاکرات بی‌صبر شده بود و این بی‌صبری را خیلی عمومی و حتی با لحن غیردیپلماتیک خطاب به امیر عبداللهیان مطرح کرده بود. با اعلام تصمیم ایران برای بازگشت به مذاکرات، نوعی رضایت برای روس‌ها شکل گرفت و تلاش دارند نقش فعالی ایفا کنند که البته به این معنی نیست که مثلا روس‌ها در مذاکرات از ایران حمایت خواهند کرد؛ چون همانطور که گفته شد، دغدغه‌های کلی روسیه را نیز باید مد نظر داشت.

عزیزی در پاسخ به پرسش در مورد رویکرد چین باور دارد که نشانه‌هایی از فعال‌تر شدن چین -چه در سطح موضع‌گیری سیاسی و چه در سطح حضور در مذاکرات وین- وجود دارد؛ اما باید تفاوت دو بازه را در نظر داشت. در مذاکرات منتهی به برجام چین اصولا بسیار منفعال بود، فعال‌تر شدن چین در مقایسه با انفعال قبلی است. در همین دور مذاکرات، نمانیده چین در دیدار با اولیانف و باقری حضور داشته است و وزارت خارجه این کشور هم بر رفع تحریم‌های ایران تأکید دارد. چینی‌ها در سطح علنی فشاری بر ایران نمی‌آورند و موضع همدلانه‌ای دارند، هر چند که در سطح غیرعلنی آن‌ها هم دغدغه‌های خاص خود را دارند.

این تحلیل‌گر سیاست خارجی توضیح می‌دهد که دلیل این موضوع تغییر نقش و جایگاه چین در سیاست جهانی است که اکنون در سایه رقابت با آمریکا تقویت شده است؛ چین تلاش دارد خود را بازیگری مسئول نشان دهد و در مقابل آمریکا را به واسطه مجموعه‌ای از عملکردها از جمله خروج از برجام غیرمسئول معرفی کند. بنابراین فعال‌تر شدن چین از یک نظر اصلا ربطی به ایران ندارد و به رقابت چین و آمریکا مربوط است.

از سوی دیگر در این بازه زمانی تحولی که در روابط ایران و چین رخ داده است هم اهمیت دارد. در واقع توافقی که بین چین و ایران شکل گرفت که شاید بهتر باشد نام آن را تلاش برای پیشبرد رابطه به سمت همکاری جامع استراتژیک بگذاریم. روی کار آمدن دولت رئیسی هم به چینی‌ها نسبت به نوعی استمرار در سیاست داخلی و خارجی ایران اطمینان داده است و باعث می‌شود که آن‌ها اطمینان بیش‌تری با ایران کار کنند. این دو موضوع سبب رویکرد فعال تر چین شده است.

عزیزی در خصوص با شروط ایران، چشم‌انداز موفقیت‌ مذاکرات و چالش‌های پیش رو، تأکید دارد شروط ایران هر چند مشروع است، به هیچ وجه واقع‌بینانه نیست. به نظر او موضوع تضمین، فقط در صورتی ممکن است که توافق به کنگره برود؛ مخالفان برجام و لابی اسرئیل در کنگره فعال‌ هستند و بنابراین تصویب توافق با ایران ممکن نیست؛ حتی در آن صورت هم آمریکا از توافق پاریس که مصوب کنگره هم بود، خارج شد و در واقع هیچ تصمینی در کار نخواهد بود. بحث غرامت و راستی‌آزمایی هم هم همین است؛ هیچ دولتی در آمریکا -به عنوان یک قدرت بزرگ- این را نمی‌پذیرد که تحریم‌ها را بردارد و بعد ایران ولو بعد از چند روز به محدودیت‌های خود باز گردد.

عزیزی تنها راه ممکن را بازگشت هم‌زمان می‌داند و معتقد نشانه‌هایی هم برای این مسیر وجود دارد؛ هر چند در سطح عمومی بازگو نشود. او توضیح می‌دهد که انریکه مورا در همین دور نخست تأکید کرد که محدودیت‌های داخلی ایران را هم در نظر قرار می‌دهند.
به نظر عزیزی، اینکه ایران اکنون یک موضع حداکثری اتخاذ کرده است به این معنی نیست که اگر یک توافق مناسب را دسترس ببیند، در شروط خود تجدید نظر نخواهد کرد؛ به گفته او باید امیدوار بود که این شروط مواضع مذاکراتی باشد، چون در غیر این صورت توافق ممکن نیست.

به نظر این پژوهشگر سیاست بین‌الملل، به نتیجه رسیدن مذاکرات در گرو این است که دو طرف در مواضع خود نوعی انعطاف را نشان دهند. فارغ از نام مذاکرات و این گونه موارد، موضوع این است که دوطرف چه حد در پی توافق هستند؛ طرف آمریکایی باید در زمینه تحریم‌ها انعطاف نشان دهد و طرف ایرانی هم باید محدودیت‌های پیش رو را در خصوص تضمین مد نظر قرار دهد. هر چند با گذشت یک روز از مذاکرات نشانه‌های مثبتی وجود داشته است، اما نمی توان پیش‌بینی کرد که مسیر به کجا منتهی می‌شود.

عزیزی معتقد است که با توجه به اینکه طرف اسرائیلی هم برای ممانعت از تواقق فعال شده، لذا به نظر می‌رسد مسیر توافق با چالش‌ها زیادی روبه‌رو است و در بهترین حالت به نظر می‌رسد مذاکرات طولانی شود. نکته این است که دو طرف به سمت افزایش تنش‌ها نروند؛ یعنی تهران در پی افزایش سطح غنی‌سازی به عنوان اهرم فشار نباشد و ایالات‌متحده هم تحریم‌های جدیدی را علیه ایران تصویب نکند.

در رابطه با خطرات و تهدیدات بی‌نتیجه بودن مذاکرات، عزیزی معتقد است که عدم توافق -به نسبت یک توافق بدون تضمین- خطرات بسیار بیش‌تری برای ایران دارد؛ چون کشورهای دوست مثل روسیه و چین هم در همراهی خود با ایران یک آستانه‌ای دارند و ایران نمی‌تواند با استناد به همراهی آن‌ها در پی طولانی کردن یا قطع مذاکرات باشد.