طرح جدید مجلس؛ فرصتی برای اصلاح یا بستری برای فساد؟
یارانه نان به عنوان یکی از مهم‌ترین حمایت‌های دولتی برای تأمین امنیت غذایی، سال‌هاست که در ایران اجرا می‌شود. با این حال، این یارانه همواره با مشکلات عدیده‌ای از جمله هدررفت منابع، قاچاق آرد یارانه‌ای، و فساد سیستمی همراه بوده است.
طبق گزارش‌ها، بخشی از آرد یارانه‌ای به جای مصرف در نانوایی‌ها، به صورت غیرقانونی در بازار آزاد به فروش می‌رسد. همچنین، بی‌کیفیت شدن نان، کاهش وزن چانه، و افزایش قیمت غیرمجاز از جمله پیامدهای این وضعیت است که فشار اقتصادی بیشتری را به مردم تحمیل کرده است.
بازتاب– مجلس شورای اسلامی با هدف کاهش تخلفات و تخصیص بهتر منابع، طرح فروش گندم یارانه‌ای صرفاً برای مصارف نانوایی را تصویب کرد. این طرح به‌طور خلاصه موارد زیر را شامل می‌شود:
- فروش گندم یارانه‌ای فقط به نانوایی‌ها مجاز است.
- سایر صنایع موظف به تهیه آرد و گندم با قیمت تمام‌شده و سود متعارف هستند.
- وجوه حاصل از فروش آرد و گندم باید به حساب خزانه واریز شود.
تصویب فروش گندم یارانه‌ای صرفاً برای مصارف نانوایی در حالی صورت گرفته که این تصمیم به جای حل چالش‌های موجود، ظاهراً بستر مناسبی برای فساد و سوءاستفاده فراهم کرده است. انحصار گندم یارانه‌ای به نانوایی‌ها، از یک سو، صنایع دیگر را از بهره‌مندی از آرد یارانه‌ای محروم کرده و از سوی دیگر، بدون تضمین نظارت مؤثر، امکان سوءاستفاده برخی نانوایان را افزایش داده است.
یارانه‌ای که به هدف نمی‌رسد
بودجه ۱۴۳ هزار میلیارد تومانی اختصاص‌یافته به یارانه نان، در شرایط کنونی اقتصاد کشور، رقم قابل‌توجهی است. اما شواهد نشان می‌دهد که بخش زیادی از این یارانه به جای تأمین رفاه عمومی، به جیب گروهی محدود سرازیر می‌شود. نانوایانی که با روش‌های مختلف مانند کاهش وزن چانه، کاهش کیفیت نان و فروش آرد یارانه‌ای در بازار آزاد، عملاً از یارانه عمومی سوءاستفاده می‌کنند، به چالشی جدی برای اجرای این طرح تبدیل شده‌اند.
این طرح، در نگاه اول، به کاهش دسترسی سودجویان به گندم یارانه‌ای و جلوگیری از قاچاق آن کمک می‌کند. اما نبود سازوکارهای نظارتی قوی و ضعف در هوشمندسازی توزیع نان می‌تواند به افزایش فساد منجر شود.
هوشمندسازی ناکارآمد؟
اجرای طرح هوشمندسازی نان، که قرار بود شفافیت بیشتری ایجاد کند، نه‌تنها به کاهش تخلفات کمک نکرده، بلکه برخی نانوایان از ضعف‌های آن بهره گرفته‌اند. استفاده از کارتخوان‌های عادی یا تغییر تعداد نان در کارتخوان‌های هوشمند، نمونه‌هایی از دور زدن قانون است که نشان‌دهنده ناکارآمدی در نظارت و اجرای این طرح است.
چالش نظارت و کنترل
نبود نظارت دقیق بر فرآیند توزیع و مصرف گندم و آرد یارانه‌ای، این نگرانی را تشدید می‌کند که تخلفات گسترده‌تر شود. این امر نه‌تنها به هدررفت منابع مالی دولت منجر می‌شود، بلکه باعث نارضایتی مردم نیز خواهد شد، چرا که آنها هم از کیفیت پایین نان و هم از افزایش قیمت آن گلایه‌مندند.
برای بهبود وضعیت توزیع و مصرف گندم یارانه‌ای، تقویت شفافیت و نظارت ضروری است. ایجاد سامانه‌های نظارتی پیشرفته که بتوانند مسیر توزیع گندم یارانه‌ای را به‌دقت پایش کنند و اطلاعات آن را به‌صورت آنلاین در دسترس نهادهای نظارتی قرار دهند، می‌تواند نقش مهمی در کاهش تخلفات ایفا کند. برخورد قاطع با متخلفان نیز باید در اولویت قرار گیرد تا از گسترش فساد جلوگیری شود. همچنین، ارائه یارانه مستقیم به اقشار آسیب‌پذیر، به جای تخصیص آن به آرد، می‌تواند با کاهش واسطه‌گری و سوءاستفاده، عدالت بیشتری در بهره‌مندی از منابع عمومی ایجاد کند.
بازنگری در طرح هوشمندسازی نیز یکی دیگر از اقدامات ضروری است. تقویت سازوکارهای فناوری، شناسایی و حذف کارتخوان‌های غیرمجاز، و رفع نقاط ضعف سامانه‌های فعلی می‌تواند به شفاف‌تر شدن فرآیند توزیع کمک کند. در کنار این موارد، حمایت از صنایع جانبی که به آرد یارانه‌ای وابسته‌اند، برای جلوگیری از افزایش قیمت محصولات دیگر، اهمیت زیادی دارد. بازبینی تصمیم محرومیت این صنایع از آرد یارانه‌ای می‌تواند به حفظ ثبات اقتصادی در بازارهای مرتبط کمک کند.
کارشناسان عقیده دارند طرح فروش گندم یارانه‌ای به نانوایان، در شرایط کنونی، بدون اصلاحات ساختاری و نظارت دقیق، احتمالاً منجر به هدررفت منابع و افزایش فساد خواهد شد. برای دستیابی به اهداف اصلی این طرح و تأمین عدالت در توزیع یارانه‌ها، تغییرات بنیادی در شیوه اجرا و نظارت ضرورت دارد. در غیر این صورت، این تصمیم به جای رفاه عمومی، تبعات منفی بیشتری به همراه خواهد داشت.
