ضرورت‌های انتقال پایتخت از تهران به روایت آمار!
در حالی که روز به روز بر گسترش و توسعه شهر تهران در همه ابعاد افزوده می‌شود ضرورت انتقال پایتخت به شهری دیگر و ایجاد یک شهر تازه بیش از پیش خود را نشان می‌دهد.
تهران براساس آمارهای به ثبت رسیده در سرشماری‌های کشوری پرجمعیت‌ترین شهر و پایتخت ایران، مرکز استان تهران و شهرستان تهران است.
در این شهر حدود ۸٬۶۹۳٬۷۰۶ نفر جمعیت ساکن هستند و همین امر باعث شده تا این شهر بیست و چهارمین شهر پرجمعیت جهان و پرجمعیت‌ترین شهر غرب آسیا به‌شمار می‌رود. کلان‌شهر تهران نیز دومین کلان‌شهر پرجمعیت خاورمیانه است.
شهر تهران یا همان پایتخت کشورمان از منظر و نگاه ناهمواری‌های طبیعی به دو ناحیه دشتی و کوهپایه‌ای البرز تقسیم می‌شود و گستره کنونی آن از ارتفاع ۹۰۰ تا ۱۸۰۰ متری از سطح دریا امتداد یافته‌است. تهران دارای اقلیم نیمه‌خشک است. در بیشتر سال‌ها، فصل زمستان نیمی از کل بارش‌های سالانهٔ تهران را تأمین می‌کند و تابستان نیز کم‌باران‌ترین فصل در تهران است.
آغاز سکونت در تهران از کجاست؟
پیشینهٔ زندگی در تهران به دوران نوسنگی برمی‌گردد و کاوش‌های باستان‌شناسی صورت گرفته در تهران منجر به کشف اسکلت‌های ۷ هزار ساله انسان و ابزارهای سنگی شده است که در نوع خود بی نظیر بوده است.
در اوایل سده هفتم، با ویرانی شهر ری و مهاجرت مردم آن به تهران، دانش تجارت، ساخت‌وساز و شهروندی مردم ری به تهران انتقال یافت و باعث پیشرفت آن شد. در دوران صفوی نیز به طور گسترده‌ای بر اهمیت تهران افزوده شد اما سرچشمهٔ شکوفایی و پیشرفت این شهر، به پایتختی آن بر می‌گردد.
یعنی درست از زمانی که آقا محمدخان قاجار، پس از بارها تلاش برای تصرف تهران، بالاخره موفق به انجام این کار شده بود در نوروز سال ۱۱۶۵، پس از سال‌ها جنگ با خاندان زند و مدعیان پادشاهی، تهران را پایتخت خواند.
پایتختی بلای جان تهران
تبدیل شدن تهران از شهری معمولی به یک پایتخت مدرن، پس از آن شروع شد. در این دوران امور کشوری در پایتخت متمرکز شد و شمار کارکنان دولتی در شهر به سرعت افزایش یافت؛ در این دوران، شهر تهران علاوه بر دو وظیفهٔ سیاسی و تجاری، وظیفهٔ اداری را نیز پذیرفت. با پیروزی انقلاب اسلامی و آغاز دفاع مقدس، برای نزدیک به یک دهه توسعه‌ای در تهران صورت نگرفت و پس از پایان این دوره، توسعهٔ پایتخت ایران ادامه یافت و تهران به کانون پذیرش جمعیت در ایران تبدیل شد.
تهران کانون اقتصادی ایران است و اولین منطقهٔ صنعتی این کشور محسوب می‌شود اما فعالیت‌های اقتصادی بین‌المللی نقش چندانی در شمار شاغل‌های آن ندارد. بر اساس آمار سال ۱۳۹۵، سهم تهران در کل تولید ناخالص داخلی ایران ۲۱ درصد است و با اختصاص نیمی از بخش صنعت کشور به خود، نقش مهمی در اقتصاد ایران دارد.
این شهر یکی از مهمترین مراکز گردشگری ایران به حساب می‌آید و دارای مجموعه‌ای از جاذبه‌های گردشگری است که شامل کاخ‌ها و موزه‌هایش می‌شود. برج آزادی نماد تهران است و از منشور کوروش بزرگ، برای نخستین‌بار در این مکان پرده‌برداری شد. برج میلاد نیز نماد دیگر تهران و بلندترین برج ایران است.
جایگاه اداری تهران کجاست؟
از نظر اداری، تهران به ۲۲ منطقه و ۱۲۲ ناحیهٔ شهری تقسیم شده‌است و شهرهای تجریش و ری را دربر گرفته‌است.
ادارهٔ شهر توسط شهرداری تهران انجام می‌شود. شهردار تهران توسط شورای شهر تهران انتخاب می‌شود و این شورا بر عملکرد شهرداری نظارت و برای ادارهٔ شهر، قانون‌گذاری می‌کند.
در سال ۱۳۴۷، نخستین طرح جامع تهران، با افق ۲۵ ساله و با مسئولیت عبدالعزیز فرمانفرمائیان و ویکتور گروئن تهیه شد که تاکنون از مهمترین مبنای قانونی توسعه شهر تهران بوده‌است.
به عنوان یک مرکز سیاسی و اداری، مهمترین نهادهای دولتی و قضایی ایران، همانند وزارتخانه‌ها و مجلس شورای اسلامی در این شهر واقع شده‌است.
توسعه تهران
روند توسعهه تهران با ایجاد شهرک‌های تهران‌پارس و نارمک در شرق و تهران‌ویلا، شهرآرا و گیشا در غرب ادامه یافت. همچنین صنایع تازه و فرودگاهی در غرب و تأسیسات ترابری در جنوب گسترش یافتند. احداث اتوبان‌های چمران، مدرس، افسریه و همچنین احداث شهرک‌های جدید اکباتان، لویزان، غرب، شوش و ده‌ها کوی مسکونی دیگر در این دوره انجام شد. در این دوره تهران به سرعت به یک کلان‌شهر بین‌المللی تبدیل شد. برنامه‌های توسعه تهران بسیار گسترده بودند و این شهر یکی از شهرهای موفق آسیایی آن دوران بود.
مطالعات نخستین طرح جامع تهران در سال ۱۳۴۵ آغاز شد و در ۱۳۴۹ به تصویب رسید. در این برهه، تهران حدود ۱۸۰ کیلومتر مربع وسعت داشت و جمعیت آن به ۲.۷ میلیون نفر می‌رسید. این طرح، گسترش شهر تهران را به دلیل وجود ارتفاعات در شمال و شرق و نامناسب بودن زمین‌های جنوبی، در منطقهٔ غرب تعیین کرد و سطح شهر را به ده منطقه با مراکز مجهز تقسیم و شبکه‌ای از بزرگراه‌ها را نیز پیشنهاد کرد. ویکتور گروئن و عبدالعزیز فرمانفرمائیان مسئولیت این طرح را برعهده داشتند.
خطراتی که تهران را تهدید می‌کند
تهران در برابر بسیاری از رخدادها و خطرات طبیعی از جمله زمین‌لرزه آسیب‌پذیر است. بررسی‌های زمین‌شناسی انجام شده بیانگر آن است که شهر تهران روی گسل‌های زیادی قرار دارد. با گسترش فضای شهر، ساخت‌وسازهایی نیز در حریم یا روی گسل‌های بزرگ و لرزه‌خیز انجام شده‌است. افزون بر آن، دشت تهران و شهر ری دارای شکستگی‌هایی است که ممکن است به هنگام لرزش گسل‌های بزرگ، دچار لغزش و جابه‌جایی شوند.
با بررسی زمین‌لرزه‌های روی داده در گستره تهران و پیرامون آن، زمین‌لرزه‌هایی به بزرگی ۷.۷ درجه ریشتر را می‌توان یافت. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد که گسل‌های مشا در ارتفاعات البرز و گسل گرمسار فعالیت بیشتری داشته‌اند.
کارشناسان بر این باورند که با توجه به اینکه از آخرین زمین‌لرزه بزرگ تهران مدت زیادی می‌گذرد، خطر رخ دادن زمین‌لرزه‌ای بزرگ در تهران افزایش می‌یابد. پیش‌بینی زلزله‌هایی تا ۸ ریشتر در تهران شده‌است و تمام مناطق، حتی آن‌هایی که روی گسل نیستند نیز در برابر چنین رخدادهایی آسیب‌پذیرند. البته احتمال ویرانی تمام شهر با یک زمین‌لرزه، از سوی کارشناسان رد شده‌است.
وضعیت نامناسب مدیریت بحران شهر تهران و احتمال رفتار نامناسب شهروندان هنگام رخ دادن خطرات طبیعی، باعث نگرانی‌هایی شده‌است. «قفل شدن شهر» که بر اثر خروج مردم از محلهٔ خود و ایجاد ترافیک هنگام زمین‌لرزه رخ می‌دهد نیز می‌تواند کار امداد و نجات را با مشکل روبرو سازد.
از سیل نیز توسط مقامات شهری تهران به عنوان خطری جدی یاد شده‌است.اختلاف ارتفاع زیاد، ساخت‌وساز در حریم یا بستر رودها و مسیل‌ها، شرایط اقلیمی ویژه، وجود رودخانه‌هایی نظیر رودخانهٔ کرج، مسیل‌های پرشمار دیگر و قرارگرفتن شهر در پای کوه از جمله دلایل اصلی تهدید تهران توسط سیلاب است
منشأ اصلی مشکلات تهران و نقش انتقال پایتخت در آن
اما منشأ اصلی مشکلات تهران، تنوع فرصت‌های شغلی در تهران و مهاجرت مردم از مناطق دارای فرصت‌های شغلی کم به کلانشهرها و تهران است. تهران براساس آمار سال 1395، دارای دو میلیون و سیصد هزار فرصت شغلی بود. تنوع شغلی بالا تهران به اضافه ارزش افزوده بالای مشاغل باعث شده است تهران از نظر جمعیت‌پذیری در رتبه اول قرار گیرد. شکل زیر ارزش افزوده مشاغل در استان‌ها را نشان می‌دهد. در شکل زیر ارزش‌افزوده بخش خدمات در تهران بیش از سایر بخش‌ها است.
آنچه مشخص است جذابیت بالای تهران به دلیل تنوع شغلی و ارزش افزوده بالای مشاغل است و اگر جذابیت تهران بیش از این افزایش یابد جمعیت بیشتری به تهران مهاجرت خواهند کرد.
توسعه تهران مدیریت نشده است
یکی از زمینه‌های ایجاد جذابیت ساماندهی تهران بدون تمرکززدایی از آن است. تهران سال‌هاست که دارد ساماندهی می‌شود بدون اینکه توسعه این شهر مدیریت شود. به نظر هم نمی‌رسد بتوان جلوی توسعه تهران را گرفت اما می‌شود با اقداماتی آن را در راستانی منافع ملی هدایت کرد.
منطقی نیست تهران ساماندهی نشود و یا زیرساخت‌های آن تقویت نشوند اما عاملی که باعث می‌شود با عطشی دیوانه‌وار، نسبت به تقویت زیر ساخت‌های تهران اقدام کنیم عبارت است از آماده بودن زمینه‌های پذیرش جمعیت در تهران.
در مدیریت شهری فرض بر این بود / است که اگر خیابان‌ها را تعریض کنیم، پل، تونل یا اتوبان بزنیم و اتوبوس‌ها و متروها را گسترش دهیم و یا اگر طرح زوج و فرد اجرا شود می‌توان جلوی ترافیک را گرفت ولی راهکارهای کالبدی راه حل مشکلات تهران نیست. منشأ مشکلات تهران جذابیت شغلی و ارزش افزوده بالای آن‌ها است. شکل زیر ارزش افزوده بالای مشاغل در تهران را نشان می‌دهد:
ارزش افزوده رشته مشاغل در تهران (میلیون ریال) در سال 1395
علی رغم اینکه بسیاری از مسئولین می‌دانند نباید بی‌برنامه تهران توسعه پیدا کند روند ساماندهی تهران در حال انجام است. در سال 1394 قانونی در مجلس تصویب شد و قرار شد بر مبنای تصمیمات این شورا، ساماندهی با برنامه انجام شود و این شورا (شورای ساماندهی، تمرکززدایی از تهران و امکان‌سنجی انتقال مرکز سیاسی و اداری)، مسئولیت انجام مطالعات و بررسی در این زمینه را بر عهده دارد. چنانچه در عنوان شورا هم می‌بینیم این شورا باید در سه زمینه ساماندهی، تمرکززدایی و امکان‌سنجی انتقال مرکز سیاسی و اداری راهکار ارائه دهد و آنچه انتظار می‌رود ارائه راهکار در هر سه زمینه است.
فرصت‌های شغلی پاشنه آشیل تهران
ساماندهی تهران در صورتی که تنوع فرصت‌های شغلی سر جای خود باشد باعث خواهد شد جذابیت تهران برای مهاجرپذیری بیش از گذشته شود. ما در حال حاضر نزدیک به 20 درصد از جمعیت را در پهنه یک درصدی از کشور مستقر کرده‌ایم و با ادامه این روند می‌خواهیم تراکم جمعیت را در تهران بیشتر کنیم. مهاجرت فقط با افزایش تراکم جمعیت در تهران همراه نیست بلکه با کاهش جمعیت در سایر استان‌های کشور بویژه استان‌های مرزی همراه است و این امر می‌تواند امنیت ملی کشور را تهدید کند.
راهکاری که با توجه به منشأ اصلی مشکلات تهران به ذهن می‌رسد این است که یا در استان‌های دیگر فرصت‌های شغلی را زیاد کنیم. همچنین ساماندهی تهران در آینده باید به صورت برنامه‌ریزی شده و همراه با تمرکززدایی از تهران انجام شود.
به نظر می‌رسد هر دو باید همزمان انجام شوند یعنی هم باید در استان‌های دیگر تنوع فرصت‌های شغلی را آنقدر زیاد کنیم تا مردم به تهران مهاجرت نکنند و هم مشاغلی که حضور آن‌ها در تهران ضرورتی ندارد و به بازار مصرف و خدمات تهران ارتباطی ندارد از تهران بروند و تراکم‌زدایی از تهران صورت بگیرد.
اگر این اقدام صورت بگیرد تهران زیست‌پذیرتر می‌شود و برای آیندگانی که می‌خواهند از تهران استفاده کنند منابع لازم برای زندگی خواهد ماند.
حقوق 5 هزار میلیاردی کارمندان در تهران
برای مثال مرکز سیاسی و اداری کشور (وزارتخانه‌ها، مجلس شورای اسلامی، قوه قضائیه) هیچ ارتباطی به تهران ندارند در حالیکه صنایع، دانشگاه‌ها، بیمارستان‌ها و حتی بانک‌ها وابسته به جمعیت و خدمات مرتبط با تهران هستند اما مرکز سیاسی و اداری در هر جایی غیر از تهران هم می‌توانند مستقر شوند.
حضور حاکمیت در تهران باعث می‌شود ماهانه حداقل 5 هزار میلیارد تومان به کارمندان حقوق داده شود و این حقوق معمولا در تهران هزینه می‌شود و با توجه به حضور 163 شرکت وابسته به دولت و حضور حجم عظیم کارمندان و سرمایه آن‌ها در تهران و به کارگیری سرمایه بانک‌های دولتی در شهرهای پرجمعیتی مثل تهران که سود عظیمی عاید آن‌ها می‌شود به صورت غیرمستقیم، حدود 80 هزار میلیارد تومان ماهانه به خاطر حضور شرکت‌ها، موسسات، پژوهشکده‌ها و سازمان‌های مرتبط با دولت در تهران سرمایه‌گذاری و هزینه می‌شود.
در صورتی که دولت یا دولت به اضافه قوه مقننه و قضائیه از تهران برود این حجم از اقتصاد در جای دیگری از کشور هزینه می‌شود که موجب توسعه آن نقطه از کشور خواهد شد.
