شناسایی فرصت‌ها و تهدیدات «اوقات فراغت» فرزندان

برنامه‌ریزی برای «اوقات فراغت» فرزندان از مهم‌ترین اولویت‌های والدین است که باید نسبت به آن توجه داشته باشند؛ زیرا این مسأله هم می‌تواند به عنوان فرصت و هم به عنوان بزرگ‌ترین تهدید برای آنها محسوب شود. لذا باید فرصت‌ها و تهدیدات اوقات فراغت را شناخت.

باشگاه خبرنگاران پویا ـ

با توجه به ایام تعطیلات تابستانی دانش‌آموزان کشور لزوم توجه به اوقات فراغت فرزندان بیش از گذشته افزایش می‌یابد؛ زیرا این فصل برای نوجوانان و جوانان فرصت مناسبی برای رفتن به کلاس‌های مختلف آموزشی، تفریحی و نیز سایر تفریحات مثمر ثمر دیگر است. بنابراین والدین از این فرصت می‌توانند جهت رشد جسمانی و معنوی فرزندانشان استفاده کنند.
از سوی دیگر برخی والدین نسبت به اوقات فراغت فرزندان خود کم‌تفاوت و یا بی‌تفاوت هستند و این مقطع زمانی و طلایی زندگی فرزندانشان را تبدیل به فرصت رشد و کمال علمی و معنوی آنها نمی‌کنند بلکه آنها را به حال خود واگذار می‌کنند تا به هر تفریح و سرگرمی ناسالمی بپردازد که این خود زمینه‌های تهدیدات مختلف بعدی فرزند را فراهم کند. بنابراین والدین باید نسبت به لحظه به لحظه زندگی فرزندان خود برنامه‌ریزی داشته باشند و اوقات فراغت آنها را به گونه‌ای تنظیم کنند که علاوه بر شادی و تفریح، به رشد علمی و معرفتی نیز دست پیدا کنند که در اینجا لازم است به برخی از این فرصت‌ها و تهدیدات اوقات فراغت پرداخته شود.

در دین اسلام مسأله اوقات فراغت بسیار مورد توجه قرار گرفته است و اهل‎‌بیت (علیهم‌السلام) نسبت به این موضوع تأکید زیادی دارند تا آنجا که آن را جزوی از برنامۀ روزمره محسوب می‎کنند. در این زمینه امام کاظم (علیه السلام) می‎فرمایند:

«بکوشید که وقت شما چهار بخش گردد: 1- ساعتى براى مناجات با خدا، 2- و بخشى براى گذران زندگى و معاش، 3- و ساعتى براى همنشینى با برادران و افراد مطمئنّى که شما را از عیوبتان آگاه ساخته و در دل خیرخواه شما هستند، 4- ساعتى را نیز براى لذّت بردن از حلال خود خلوت نمایید، که در پرتو این ساعت است که بر آن سه بخش دیگر توان مى‌‏یابید.» (تحف العقول، ص410)

اوقات فراغت همراه با شادی و در راستای ارتقای معنوی باشد
اما نکته جالب توجه این است که اهل‌بیت(ع) اوقات فراغت را در راستای تحقق ارتقای معنوی تعریف کرده‌اند. در صحیفه سجادیه امام سجاد(ع) در دعایی فرمودند «اگر «فراغت» از کارى براى ما مقدر فرموده‌اى آن را «فراغتى» سالم قرار بده که در آن گناهى به ما نرسد و دلزدگى به ما روى نیاورد تا فرشتگان نویسنده بدیی‌ها با نامه‌اى خالى از گناهانِ ما برگردند و نویسندگان نیکی‌ها، شادمان از حسناتى که براى ما نگاشته‌اند مراجعت کنند.» (صحیفه سجادیه، دعای11) امام (علیه‌السلام) در این دعا فرمودند «فراغت» مرا سالم از هر گناهی قرار بده تا فرشتگان برایش حسنات درج کنند که این اوج به کار بستن اوقات فراغت در راستای ارتقای معنوی برای هر شخصی است، لذا باید هم برای خود و هم فرزندان و اهل منزل اوقات فراغتی تعریف کرد که این بُعد از ماجرا هم دیده شود.

بنابراین منظور از فرصت قرار دادن «اوقات فراغت» این است که آن را برای فرزندان خودمان تبدیل به فرصتی در جهت تربیت معنوی و جسمی کنیم که والدین و مخصوصاً مسؤولان امر باید توجه خاصی به این موضوع داشته باشند. همچنین در استفاده بهینه از اوقات فراغت فرزندان در عین این که جنبۀ تربیتی را مدنظر داریم، باید همراه با شادی و نشاط باشد تا از سویی هم بتوانند انرژی درونی خود را تخلیه کنند و از سویی بتوانند به تربیت جسم خود نیز بپردازند.اما از جمله مواردی که می‏‌توانیم از آن‎ها به عنوان «فرصتی» در جهت‎دهی مناسب به «اوقات فراغت» فرزندانمان استفاده کنیم از قرار ذیل است:

1- مسافرت
پیامبر گرامی اسلام(ص) در روایتی فرمود: «سَافِرُوا تَصِحُّوا سَافِرُوا تَغْنَمُوا؛ سفر کنید تا تندرست باشید، سفر کنید تا سود برید» (المحاسن، ج‏2، ص345) لذا در مسافرت می‌‏توان ارزش‌‏های فراوانی را به اعضای خانواده به خصوص فرزندان انتقال داد؛ تقویت روحیۀ مشارکت جمعی، کمک به همنوعان، طریق محبت‌ورزی، تقید به نماز اول وقت و … از جمله این موارد است. بر این اساس می‌توانیم با این قلق در روحیۀ خانواده و مخصوصاً فرزند اثرگذار باشیم. در این بین می‏‌توانیم توجه او را به طبیعت و رابطۀ آن با عظمت خداوند خالق جلب کنیم و از طبیعت استفاده تربیتی در جهت شناخت بهتر خداوند بکنیم. همچنین به این بهانه می‌توانیم توجه او را به موضوع امامت اهل‌بیت(ع) جلب کنیم در آنجا که می‎فرمایند: «بِیُمْنِهِ‏ رُزِقَ‏ الْوَرَى وَ بِوُجُودِهِ ثَبَتَتِ الْأَرْضُ وَ السَّمَاء»؛ (مفتاح الجنان، ص423) به برکت او مخلوقات روزی داده می‏‌شوند و به وجود او زمین و آسمان پابرجا می‏‌باشد.» یعنی امام را واسطه فیض و عامل اصلی رزق خداوند بر بندگانش معرفی کنیم. در این صورت هم توانستیم فرزندان را به مسافرت ببریم و هم او را با مفاهیم الهی آشنا کنیم؛ در غیر این صورت ما فقط به جنبه تفریحی فرزند و خانواده توجه کردیم و آورده خاصی جز کسب ثواب آن هم به دلیل بها دادن به خانواده که خود بسیار ارزشمند است، نخواهیم برد.

2- تفریحات سالم همراه با آموزش مهارت‌های زندگی
به عنوان نمونه پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود فرزندان خویش را تیراندازی آموزید که این عمل باعث سرشکستگی دشمن است. همچنین از سنت‎های دیگر ایشان، تمرین و مسابقه تیراندازی و اسب سواری است. پیامبر (صلی الله علیه واله) می فرمایند: بهترین بازی‌ها در پیشگاه خداوند تعالی اسب دوانی و تیراندازی است. (نهج الفصاحة (مجموعه کلمات قصار پیامبر(ص)، ص169)

آنچه از این روایت می‌خواهیم نتیجه بگیریم، توجه به این نکته است که پیامبر(ص) اوقات فراغت را به آموزش مهارت زندگی آن هم با در نظر گرفتن بُعد معنوی گره زدند که این خود مطلب بسیار قابل توجهی است. بنابراین کلیدواژه‌های «اوقات فراغت»، «آموزش مهارت زندگی و رزمی» و «توجه به خداوند متعال» همیشه در بحث اوقات فراغت مورد توجه اهل‌بیت (علیهم‎السلام) بوده است. در این صورت هم جنبه «تفریح»، هم جنبه «مهارت‌افزایی» و هم جنبه «معنوی» فرزندان را تأمین کرده‌ایم و این اوج بهره‌برداری از فرصت اوقات فراغت فرزندان است.

3- بهره صحیح از فضای مجازی
امروزه به دلیل گسترش فضاها و شبکه‌های مجازی، این فضا ناخواسته مورد اقبال اقشار سنی مختلف جامعه قرار گرفته است که نوجوانان و جوانان جزو همین دسته هستند و در عین حال به لحاظ شرایط سنی بیشترین قشر آسیب‌پذیر نیز محسوب می‌شوند. از سوی دیگر دشمنان و منافقان در این فضا مدام در حال انتقال ارزش‌های بسیار منفی در جامعه مسلمان ما هستند تا دیانت و معنویت را در بین مردم به خصوص جوانان و نوجوانان تضعیف کنند، زیرا سست شدن پایه‌های معنوی مساوی با سست شدن و حتی انهدام ارتباطات اجتماعی و خانوادگی است. بنابراین به هر نحوی شده باید آنها را نسبت به آسیب‌های این فضا آشنا کنیم و با معرفی سایت‌ها و کانال‌های مفید علمی و معرفتی برای فرزندان الگوهای خوبی در این فضای پر خطر معرفی کنیم. هرچند مسئولان امر باید در این زمینه تدابیر لازم را داشته باشند که متأسفانه در سالیان اخیر عدم توجه لازم به فضای مجازی عواقب نامناسبی بر جامعه ما مترتب شده است. لزوم توجه و هوشیاری مسئولان ذی‌ربط یکی از مهمترین عوامل بازدارنده لغزش جوانان و نوجوانان و فرزندان عزیزمان خواهد بود.

4- معرفی الگوی انتخاب رفیق صالح و مناسب
جوانان به خصوص نوجوانان به لحاظ حساسیت مقطع سنی در شرایطی قرار دارند که میل به ارتباط اجتماعی در آنها شدت می‌گیرد و در اولین اقدام خود به ارتباطات دوستانه سوق پیدا می‌کنند و سعی می‌کنند اوقات فراغت را با دوست خود سپری کنند. عدم معرفی معیارهای انتخاب دوست، باعث انتخاب ناصحیح فرزند می‌شود که می‌تواند آینده او را تحت تأثیر قرار دهد. اما با اندکی برنامه‌ریزی و تدبیر می‌توان الگوهای سالم را به فرزند معرفی کرد. بنابراین وظیفۀ والدین هست که به این رابطه جهت مثبت دهند و او را با دوستان صالح آشنا کنند.

اهمیت این نوع رفاقت به حدی هست که امام رضا (علیه السلام) در بیانی دیگر می‎فرمایند:

«کسى که نمی‌تواند به زیارت ما اهل بیت (علیهما السلام) نایل شود، پس زیارت کند نیکان از دوستان ما را که ثواب زیارت ما برایش ثبت می‌شود و کسى که بخواهد به ما صله کند و نتواند، پس به یکى از نیکان، از دوستان ما صله کند که برایش ثواب صله ما ثبت می‌شود.» (کامل الزیارات، ص319)

اما از جمله تدابیری که می‌توان در این راستا بهره گرفت، ارتباط‌گیری و رفت و آمد با خانواده‌های صالح و مؤمن و نیز معرفی شاخصه‌های مهم افراد صالح به فرزندان بر اساس آموزه‌ها و منابع دینی است.

تهدیدات اوقات فراغت فرزندان را توجه کنیم
اما همچنان که توجه به اوقات فراغت فرزندان آثار و برکات زیادی را در پی دارد، عدم توجه مناسب به آن تهدیدات بسیاری را به همراه خواهد داشت؛ از موارد این تهدیدات می‌توان به نکات عکس موارد بالا یعنی عدم تفریح ناسالم، عدم بهره صحیح از فضای مجازی و نیز عدم جلوگیری از رفاقت با افراد ناصالح اشاره کرد که در این مجال نیز به تبین بیشتر برخی از آن موارد خواهیم پرداخت.

1- دوستی و رفاقت با افراد غیر صالح
همان طور که اشاره شد، میل به ارتباطات اجتماعی در جوانان و نوجوانان به دلیل اقتضائات سنی افزایش می‌یابد که باید آن را به خوبی مدیریت کرد که عدم مدیریت و نظارت صحیح بر فرزندان در این دوران حساس، عواقب نامناسبی را برای آنها پی‌ریزی می‌کند. بنابراین آسیب این مسأله به حدی هست که می‏‌تواند آیندۀ مادی و معنوی فرزندان ما را به مخاطره بیاندازد و آنها را از مسیر واقعی و صراط مستقیم فاصله دهد. امام رضا (علیه السلام) در اهمیت انتخاب دوست سالم و اجتناب از رفاقت با افراد ناسالم به نقل از پدر بزرگوارش فرمود: لقمان حکیم (علیه السلام) به فرزندش فرمود:

«اى پسر، هزار دوست بگیر در حالى که هزار دوست کم است و یک دشمن مگیر که یک دشمن بسیار است» (وسائل الشیعة، ج‏12، ص16) در این بیان، شاید خطر ناشی از دوستان ناباب در نظر گرفته شده است.»

2- گرایش به تفریحات منفی
از دیگر تهدیدات پیش روی فرزندان، گرایش به تفریحات ناسالم است؛ امام رضا (علیه السلام) در بیانی می‎فرمایند:

«براى نفس خود از دنیا بهره‏اى قرار دهید به آن اندازه که آنچه (نفس) خواهش حلال کند و به مردانگى خللى نرساند و زیاده‌روى در آن نباشد به او بدهید و به این وسیله بر انجام امور دین یارى جویید» (تحف العقول، ص409)

بر اساس این روایت، امام رضا (علیه‌السلام) معیار تفریح سالم و استفاده صحیح از اوقات فراغت را در رعایت حدود شرعی و حلال معرفی کردند و نکته دیگر اینکه همان طور که قبلاً اشاره شد، اهل‌بیت(ع) در شادی‌ها و تفریحات همواره ما را توجه به رعایت «امور دینی» و «معنوی» داده‌اند.

بنابراین این که در اوقات فراغت خود از حلال آن استفاده و از امورات منفی به دور باشیم و این اوقات را در جهت بهتر انجام دادن امورات دینی در نظر داشته باشیم، از دغدغه‎های اهل‎‌بیت (علیهم السلام) است که متأسفانه این امر در جامعۀ ما مورد غفلت واقع شده است و موجب بروز تهدیدات متعددی در بین جوانان و نوجوانان شده که خوب است با برنامه‌ریزی دقیق نسبت به این امر هشیاری به خرج دهیم و زمینه‌های لازم را برای تحقق آن داشته باشیم. اکنون متأسفانه در برخی مراکز و خانه‌های فرهنگی به اسم تفریح و شادی و اوقات فراغت، رفتارهای غیر ارزشی به نوجوانان و جوانان انتقال می‌دهند که هیچ تناسبی با آموزه‌های دینی و معنوی و چه بسا «انسانی» ندارد و کمکی به رشد معنوی آنها نمی‌کند.

3ـ تنبلی و افسردگی
اما از سوی دیگر عدم توجه به اصل اوقات فراغت فرزند نیز آسیب‌های خاص خودش را به وجود می‌‎آورد که افزایش افسردگی و تنبلی از عواقب آن است که به صورت عمده از عدم آگاهی والدین به این امر مهم حاصل می‌شود

امیرالمؤمنین(ع) در روایتی قابل توجه در آسیب تنبلی فرمود: آفت موفقیت، تنبلی است؛آفَةُ النُّجْحِ الْکَسَلُ» (میزان الحکمه، ج 11،ص5184) امام سجاد(ع) نیز در دعایی از خداوند درخواست پناه به خداوند متعال از کسالت می‌کند و می‌فرماید: اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْهَمِّ وَ الْحَزَنِ وَ الْعَجْزِ وَ الْکَسَلِ؛ بار خدایا، من از غم و اندوه و ناتوانی و تنبلی به تو پناه می‏برم.» بنابراین والدین و به خصوص مراکز فرهنگی و تربیتی باید فضایی را برای قشر جوان و نوجوان فراهم کنند که در آن به تفریحات سالم و افزایش مهارت زندگی بپردازند تا بتوانند از اوقات فراغت خود نهایت استفاده و بهره را ببرند.