سایه بمب اتم بر کشمیر؛ آیا هند و پاکستان به جنگ هسته‌ای نزدیک شدند؟
در حالی که گلوله‌ها در مرزهای هند و پاکستان هنوز کاملاً خاموش نشده‌اند، یک بار دیگر سایه جنگ هسته‌ای بر فراز جنوب آسیا گسترده شد؛ نه با تهدیدهای مستقیم، بلکه با اشارات ضمنی، نشست‌های اضطراری و سیگنال‌های هسته‌ای. بحران اخیر شاید به درگیری تمام‌عیار ختم نشد، اما به‌طرز نگران‌کننده‌ای نشان داد که چطور یک اشتباه، یک سوءتفاهم یا یک تصمیم شتاب‌زده می‌تواند دنیا را به پرتگاه فاجعه‌ای بی‌بازگشت نزدیک کند.
بازتاب– با وجود اینکه آخرین رویارویی نظامی بین هند و پاکستان بدون تهدیدهای آشکار یا فشار بر دکمه‌های قرمز گذشت، اما بار دیگر این واقعیت تلخ را یادآوری کرد که چقدر سریع می‌توان در جنوب آسیا به آستانه یک فاجعه هسته‌ای نزدیک شد.
در حالی که درگیری اخیر با میانجی‌گری ایالات متحده و سایر کشور ها و برقراری آتش‌بس در روز شنبه مهار شد، نشانه‌های ضمنی، واکنش‌های نظامی و لحن تهدیدآمیز، نگرانی‌ها درباره احتمال وقوع درگیری گسترده را زنده کرد. تحلیل‌گران می‌گویند این تنش گرچه به جنگ هسته‌ای نینجامید، اما نشان داد که «بازدارندگی» چقدر می‌تواند شکننده باشد.
یک سناریوی کابوس‌وار علمی
به نوشته BBC ؛در سال ۲۰۱۹، گروهی از دانشمندان بین‌المللی سناریویی فرضی را مدل‌سازی کردند: حمله‌ای تروریستی به پارلمان هند در سال ۲۰۲۵ باعث یک رویارویی هسته‌ای با پاکستان می‌شود. حالا، شش سال پس از آن، یک بحران واقعی – هرچند مهار شده – بار دیگر این کابوس را از سایه به سطح آورد.
در جریان تنش اخیر، پاکستان همزمان با اقدامات تلافی‌جویانه نظامی، از برگزاری نشست «شورای فرماندهی ملی» (NCA) خبر داد؛ نهادی که کنترل زرادخانه هسته‌ای این کشور را برعهده دارد. تحلیل‌گران می‌گویند مشخص نیست این اعلام بیشتر جنبه نمادین داشت یا واقعاً یک هشدار استراتژیک بود. اما درست همزمان، مارکو روبیو، وزیر خارجه آمریکا، وارد میدان شد تا از تشدید بحران جلوگیری کند.
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، مدعی شد واشنگتن نه تنها آتش‌بس را میانجی‌گری کرد، بلکه مانع «درگیری هسته‌ای» شد.
هند: زیر بار «باج‌خواهی هسته‌ای» نمی‌رویم
نخست‌وزیر هند، نارندرا مودی، در نطقی تلویزیونی گفت: «هیچ‌گونه تحملی برای باج‌گیری هسته‌ای وجود ندارد. هند از تهدیدات هسته‌ای نمی‌هراسد.» او همچنین هشدار داد که هرگونه پناهگاه تروریستی، حتی اگر زیر سایه تهدیدات هسته‌ای فعالیت کند، هدف حملاتی «دقیق و قاطع» قرار خواهد گرفت.
بر اساس گزارش مؤسسه مطالعات صلح بین‌الملل استکهلم (SIPRI)، هر یک از دو کشور هند و پاکستان حدود ۱۷۰ کلاهک هسته‌ای در اختیار دارند. در سطح جهانی، تا ژانویه ۲۰۲۴، حدود ۱۲٬۱۲۱ کلاهک هسته‌ای شناسایی شده که بیش از ۸٬۰۰۰ مورد آن متعلق به آمریکا و روسیه است.
زرادخانه‌های هسته‌ای هند و پاکستان عمدتاً بر پایه سامانه‌های موشکی زمینی هستند، اما هر دو در حال توسعه «سه‌گانه هسته‌ای» خود (قابلیت پرتاب از زمین، هوا و دریا) نیز هستند. به گفته کریستوفر کلری، کارشناس امور امنیتی از دانشگاه آلبانی آمریکا، هند در زمینه قدرت هوایی و دریایی از پاکستان پیش‌تر است و سرمایه‌گذاری این کشور در زیردریایی‌های اتمی، برتری کیفی قابل توجهی ایجاد کرده است.
دکترین‌های هسته‌ای: صریح در هند، مبهم در پاکستان
هند پس از آزمایش هسته‌ای سال ۱۹۹۸، سیاست «عدم استفاده نخست» را پذیرفت، اما در سال ۲۰۰۳ استثنائاتی برای حملات شیمیایی یا بیولوژیکی قائل شد. در سال ۲۰۱۶ نیز یکی از وزرای دفاع هند اظهار کرد که این سیاست الزام‌آور نیست، گرچه بعداً گفت این صرفاً نظر شخصی‌اش بوده است.
در مقابل، پاکستان هرگز دکترین رسمی استفاده از سلاح‌های هسته‌ای را اعلام نکرده، اما مقام‌های رسمی و شواهد میدانی، چارچوبی از «خطوط قرمز» ارائه کرده‌اند: از دست دادن بخش بزرگی از قلمرو، نابودی زیرساخت‌های نظامی حیاتی، خفگی اقتصادی یا بی‌ثباتی سیاسی.
ژنرال مشرف، رئیس‌جمهور سابق پاکستان، تأکید کرده بود که سلاح‌های هسته‌ای این کشور تنها علیه هند به کار خواهند رفت و تنها زمانی استفاده می‌شوند که «بقای پاکستان به‌عنوان یک کشور» در خطر باشد.
نزدیکی‌های خطرناک: از کارگیل تا ۲۰۱۹
در جریان جنگ کارگیل در سال ۱۹۹۹، یک مقام ارشد پاکستانی هشدار داد که این کشور «در استفاده از هر نوع سلاحی تردید نخواهد کرد». سال‌ها بعد، مقام‌های آمریکایی فاش کردند که در آن زمان پاکستان حتی آماده‌سازی‌های اولیه برای استفاده احتمالی از سلاح‌های هسته‌ای را انجام داده بود.
در بحران سال ۲۰۱۹، مایک پمپئو، وزیر خارجه وقت آمریکا، نوشت که نیمه‌شب از خواب بیدار شد تا با یک مقام هندی که نگران آمادگی هسته‌ای پاکستان بود، صحبت کند. در همان زمان، یک مقام پاکستانی در رسانه‌ها هشدار داد: «منتظر غافلگیری ما باشید… شما بدون درک عواقب راه جنگ را انتخاب کرده‌اید.»
با این حال، برخی دیپلمات‌ها این تهدیدات را اغراق‌آمیز می‌دانند. آجی بیساریا، سفیر سابق هند در پاکستان، در خاطرات خود نوشته که خطر واقعی هسته‌ای در آن بحران بزرگ‌نمایی شده و هند اساساً قصد عبور از خط مرزی هوایی را نداشت.
خبرگزاری فرانسه از طریق گتی ایمیجز — موشک زمین به زمین شاهین ۲ پاکستان قادر به حمل کلاهک هسته‌ای است.
خطرات اشتباهی یا تصادفی
خطر استفاده تصادفی از سلاح هسته‌ای نیز کاملاً واقعی است. به گفته آلن روباک، استاد دانشگاه راتگرز و نویسنده مطالعه علمی ۲۰۱۹، عوامل انسانی، خطای داده‌های ماهواره‌ای، خرابکاری سایبری یا تصمیم‌گیری غیرمنطقی رهبران می‌توانند به فاجعه منتهی شوند.
نمونه‌ای از این خطر، در مارس ۲۰۲۲ رخ داد؛ جایی که یک موشک کروز هسته‌ای هند به اشتباه شلیک شد و ۱۲۴ کیلومتر وارد خاک پاکستان شد. اگر این اتفاق در دوره‌ای پرتنش رخ می‌داد، ممکن بود به درگیری شدید منجر شود. (بعدها سه افسر نیروی هوایی هند به همین دلیل برکنار شدند.)
بازدارندگی شکننده، اما پابرجا
کارشناسان می‌گویند تا زمانی که نبرد زمینی گسترده‌ای در مرزها شکل نگیرد، احتمال استفاده از سلاح‌های هسته‌ای همچنان «کم و قابل مدیریت» است. اما اگر جنگ زمینی شدت گیرد، کشورها ممکن است در معرض فشار «استفاده یا نابودی» قرار گیرند.
سومیت گنگولی، پژوهشگر مؤسسه هوور در دانشگاه استنفورد، معتقد است: «هیچ‌یک از دو کشور نمی‌خواهند نخستین ناقض تابوی هسته‌ای پس از هیروشیما باشند؛ چون هرگونه استفاده از سلاح هسته‌ای، پاسخ متقابل و تلفات سنگینی به‌دنبال خواهد داشت.»
با این حال، هر دو کشور در حال گسترش توان هسته‌ای خود هستند. پاکستان با توسعه سامانه‌های پرتاب جدید، راکتورهای پلوتونیوم و غنی‌سازی اورانیوم، ممکن است تا سال ۲۰۳۰ به ۲۰۰ کلاهک برسد. هند نیز تا اوایل ۲۰۲۳ حدود ۶۸۰ کیلوگرم پلوتونیوم درجه‌نظامی در اختیار داشت که برای ساخت ۱۳۰ تا ۲۱۰ کلاهک کافی است.
خطری که همیشه در کمین است
اگرچه هند و پاکستان تاکنون موفق شده‌اند بحران‌های متعدد را بدون جنگ هسته‌ای پشت سر بگذارند، اما «خطر غیرقابل‌قبول» همچنان پابرجاست. به گفته جان ارات، مدیر سیاست‌گذاری مرکز کنترل تسلیحات در واشنگتن: «با وجود سلاح‌های هسته‌ای، حتی یک خطر کوچک هم بیش از حد بزرگ است.»
