سازوکار حل اختلاف یا مکانیسم قلدری؟

همزمان با نزدیک شدن به پایان شهریورماه، آمریکا مانورهای خود را بر پروسه ای آغاز کرده است که خود به تنهایی و با تکیه بر برداشت‌های متوهمانه از برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ مدعی آغاز مکانیسم ماشه و بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران است. «مایک پمپئو» وزیر امور خارجه آمریکا سی مردادماه، با حضور در سازمان ملل متحد در نامه ای رسما آغاز روند بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران را به شورای امنیت اطلاع داد. چهار روز بعد «دیان دجانی» رییس وقت شورای امنیت سازمان ملل پاسخ اعضای این شورا به درخواست تیم دونالد ترامپ را اینگونه اعلام کرد: «با توجه به مخالفت ۱۳ عضو با خواسته آمریکا درباره مکانیسم ماشه علیه ایران، اجماعی وجود ندارد و نمی‌توان اقدام بیشتری انجام داد.» این موضع هفته بعد از سوی «عبدو آباری» رییس جدید و نیجری شورای امنیت باز هم تکرار شد.

هفته بعد و با پایان ماه شهریور، مهلت یک ماهه قانونی درباره این شکایت یا نوتیفیکیشن آمریکا به پایان خواهد رسید و بر اساس سازوکار پیش بینی شده در برجام و قطعنامه ۲۲۳۱، شورای امنیت سازمان ملل باید کمیته ای مشترک برای حل موضوع شکایت آمریکا تشکیل داده و تا ۱۵ روز آینده به نتیجه مشخص برسد. تشکیل این کمیته و پنل زیرمجموعه آن، با توجه به شرایط کنونی برجام و مخالفت طرفین این توافق از یک سو و اعضای شورای امنیت سازمان ملل از سوی دیگر؛ بعید به نظر می‌رسد و باید دید گام بعدی کاخ سفید در اجرای نقشه های زیاده خواهانه خود چه خواهد بود.

مروری کوتاه بر مناقشه اسنپ بک

مکانیسم حل اختلاف یکی از مهم‌ترین بخش‌های توافق برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت است که بر اساس آن هر کشوری می‌تواند شکایت خود را از طریق آن حل کند. ارجاع شکایت به کمیسیون مشترک برجام (متشکل از کارشناسان کشورهای عضو)، ارجاع به کمیسیون وزرای امور خارجه، ارجاع به گروه داوری و در نهایت ارائه شکایت به شورای امنیت سازمان ملل متحد پروسه ای است که باید در این قطعنامه طی شود تا کار به مرحله فعال سازی ماشه برسد.

پس از ارائه گزارش و شکایت در شورای امنیت اعضای این شورا باید برای تمدید تعلیق تحریم‌های ایران قطعنامه ای صادر کنند که در شرایط کنونی به این دلیل که شاکی آمریکاست و حق وتو دارد، این قطعنامه در صورت تصویب هم با وتوی واشنگتن روبرو خواهد شد. در صورت عدم تصویب چنین قطعنامه ای تحریم‌ها علیه ایران پس از سی روز باز خواهد گشت.

ایالات متحده آمریکا به استناد این حربه که عضو شورای امنیت سازمان ملل است و قطعنامه ٢٢٣١ سندی مستقل از برجام است و متعلق به این شوراست، می‌خواهد به‌رغم خروج از برجام و عدم طی مراحل شکایت و بررسی، از قطعنامه بهره‌برداری مورد نظر خود را انجام دهد. بهانه حقوقی کاخ سفید هم لفظ «مشارکت کنندگان در برجام» و نه «اعضای برجام» است و آمریکا خود را یکی از مشارکت کنندگان در این توافق می‌داند.

حال اگر طرفین دیگر برجام برای آنکه نشان دهند آمریکا مشارکت و عضویتی در برجام ندارد باید قطعنامه ای تفسیری از قطعنامه ۲۲۳۱ ارائه دهند که قطعا با وتوی آمریکا روبرو خواهد شد. حال برای بازگرداندن تحریم‌ها بر اساس همان مکانیسم حل اختلاف باید کمیته تحریم تشکیل شود و پنل‌های زیر مجموعه آن قطعنامه‌های الغا شده را بار دیگر احیا کند.

واکنش‌های جهانی در برابر یکجانبه‌گرایی آمریکایی

این تلاش گسترده آمریکا اما برخلاف مقاطع پیشین این بار نه تنها طرفداری ندارد بلکه مخالفان جدی هم مقابل خود دارد. «آنتونیو گوترش» دبیرکل سازمان ملل متحد درباره ادعای آمریکا برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران، تاکید کرده است: «موضع ما بسیار ساده و به همان صورت باقی است. این شورای امنیت به عنوان یک رکن سازمان ملل متحد است که وظیفه تفسیر قطعنامه‌های شورای امنیت را دارد. از این رو، ما همانگونه عمل می‌کنیم که شورای امنیت عمل کند.» به نظر می رسد با مخالفت ۱۳ عضو شورای امنیت درباره بازگشت تحریم ها علیه ایران، تفسیر این شورا از قطعنامه ۲۲۳۱ چندان به نفع آمریکا نباشد. از دیگر سو این موضع گیری دبیرکل سازمان ملل متحد نشان می‌دهد دست‌کم تاکنون؛ تهدیدات کاخ سفید از سوی جامعه جهانی چندان جدی گرفته نشده است.

تروئیکای اروپا شامل «هایکو ماس»، «دومینیک راب» و «ژان ایو لودریان» وزیران خارجه آلمان، انگلیس و فرانسه هفته گذشته در نشستی در لندن که «جوسپ بورل» مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز به صورت ویدئوکنفرانس به آن پیوست، پیرامون حفظ برجام و رد ادعای آمریکا درباره فعال شدن مکانیسم ماشه علیه ایران توافق کردند. کشورهای روسیه و چین هم پیش از این با رد درخواست‌های آمریکا بر غیرقانونی بودن آن تاکید کرده بودند.

پیش از این نیز با گزارش مثبت «رافائل گروسی» مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره همکاری‌های تمام قد ایران و آژانس در عمل دستاویز قرار دادن این نهاد به منظور فشار به ایران هم از دست آمریکا خارج شد. مقامات ایرانی هم بارها از تریبون‌های مختلف تاکید کرده اند که مکانیسیم ماشه واژه ای جعلی است که اساسا در برجام وجود ندارد و آمریکایی‌ها سعی کرده اند از آن استفاده کنند و با این ترفندها راه تازه ای برای آنها گشوده نخواهد شد.

حجت الاسلام «حسن روحانی» رییس جمهوری در واکنش به تهدیدات ماشه ای آمریکا تاکید کرد: «همه دنیا می‌دانند مکانسیم ماشه برای اعضای برجام است و کسی که برجام را خائنانه و آنرا بدترین توافق تاریخی آمریکا دانسته، از این برجام خارج شده است، صلاحیت این کار را ندارد. بنابراین ملت ما کاملا حواسشان جمع باشد، روز شنبه و یکشنبه روز پیروزی ملت ایران است، روز شکست مفتضحانه آمریکا است. کانال‌های ضدایرانی خارج از کشور برای خودشان خبر درست نکنند و بگویند آمریکا ادعایی کرده و یک ماه هم صبر کرده بنابراین می‌تواند از این مکانیسم استفاده کند. اصلا مکانیسمی شروع نشد که به نتیجه‌ای برسد.»

مرور این واکنش‌ها نشان می‌دهد که در حال حاضر تنها رژیم صهیونیستی و برخی حاشیه نشین های خلیج فارس تنها حامیان ماجراجویی تاجر کاخ سفید هستند اما حتی نامه‌های پی درپی آنها به شورای امنیت هم کارساز اجماع نبوده و یکی پس از دیگری مورد بی اعتنایی قرار گرفته است.

آنچه جامعه ملل می‌تواند انجام دهد

گمانه زنی‌ها درباره واکنش‌های سازمان ملل و اعضای شورای امنیت درمورد زیاده خواهی تاریخی کاخ سفید متنوع است. شرایط پیچیده کنونی ریسک هرگونه اقدامی را افزایش داده است اما همانگونه که اشاره شد؛ سکوت فعلی می‌تواند نشانه اطمینان آنها از بی‌نتیجه بودن تقلای آمریکا دانست. روسیه و چین به همراه دیگر کشورهای عضو شورای امنیت در مستندات حقوقی خود واژه «شرکت کننده در برجام» را معادل عضو برجام می‌دانند و واشنگتن را به دلیل لغو همین عضویت از برجام فاقد وجاهت قانونی برای فعال سازی ماشه یا حتی شکایت از روند اجرای برجام اعلام می‌کنند. همچنین ایران و کشورهای حاضر در برجام، قطعنامه ۲۲۳۱ و توافق هسته ای را دو روی یک سکه دانسته و آنها را مکمل یکدیگر تفسیر می‌کنند بر همین اساس خروج از یکی به معنای خروج از هر دو تفسیر می‌شود.

با این همه درباره ترفندهایی که جامعه ملل می‌توانند درباره اقدامات بعدی کاخ سفید به کار بندند، «کوروش احمدی» دیپلمات پیشین وکارشناس مسائل بین الملل معتقد است: «۱۳ عضو شورا می‌توانند با عدم مشارکت در مشورت‌ها برای تعیین رییس کمیته‌ تحریم و عدم شرکت در جلسات آن مانع تشکیل شوند. همچنین پانل کارشناسی اگرچه برای کمک به کمیته تحریم ایجاد می‌شود اما نهادی مستقل است که توسط دبیر کل ایجاد و اعضایش توسط او با رعایت برخی ضوابط تعیین می‌شوند؛ لذا دبیرخانه سازمان ملل و شخص دبیر کل و دفتر حقوقی دبیرخانه (OLA) در شرایط جدید در موقعیت دشواری قرار خواهند گرفت. کمیته پنجم مجمع عمومی که باید بودجه این کمیته و پانل را تامین کند، هم می‌تواند نقش مهمی در این رابطه ایفا کند.»

این پیشنهادات در حالی است که آمریکا تهدید کرده است؛ هر کسی برابر «اسنپ‌بک» بایستد تحریم خواهد شد و به نظر می رسد با توجه به شرایط داخلی این کشور و نزدیکی به انتخابات این تهدید جدی خواهد بود. انتظار ایران از کشورهای اروپایی، چین و روسیه ایستادگی برابر اقدامات آمریکا است و تا اینجای کار هم همه طرف‌های حاضر در برجام به استناد بندهای حقوقی و مستحکم این قرار داد در راستای حفظ آن تلاش کرده اند. اکنون جهان با دو تفسیر متفاوت از ۲۲۳۱ روبروست تفسیری که ایران برپایه مستندات حقوقی بارها پایبندی خود را به این قطعنامه ثابت کرده است و آمریکا که نزدیک به سه سال است به صورت رسمی از این توافق خارج شده است.

به گزارش ایرنا، ایالات متحده آمریکا پس از خروج از برجام بزرگترین کارزار تحریمی خود را علیه مردم ایران برنامه‌ریزی و اجرایی کرد به گونه ای که این دور از تحریم‌ها از سوی تحلیلگران به اَبَر فشار یاد می‌شود. تحریم‌های احتمالی در صورت اجرا، برای جامعه ای که حتی از دسترسی به دارو هم محروم است، چندان غیرمترقبه نخواهد بود اما می‌تواند آزمون بزرگی برای جامعه جهانی برابر یکجانبه گرایی‌های آمریکا باشد.