رمزگشایی از یک مشکل اساسیِ سیاست خارجی ایران

عملگرا نبودن سیاست خارجی کشورمان و فرصت سوزی های مکرر از سوی آن و به طور کلی، صید نکردن فرصت ها در زمان مناسب، یکی از چالش ها و آفت های جدی است که دستگاه سیاست خارجی ایران با آن رو به رو است و بدون تردید عدم تغییر این نوع نگرش و گفتمان در عرصه سیاست خارجی ایران با توجه به ماهیت سیال و متغیر تحولات جاری در عرصه روابط بین الملل، می تواند حامل هزینه ها و خسارت های سنگینی برای کشورمان باشد.

بازتاب– سیاست خارجی ایران در سال های اخیر روزهای پرتنش، پرنوسان و بعضا بحرانی را سپری کرده است. ایران از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی، به شکلِ خاصی از سیاست خارجی شکل داد که به زعم بسیاری از ناظران و تحلیلگران، بنیان ها و مولفه های اساسی آن تفاوت های قابل توجهی را با دوره قبل از انقلاب داشتند و البته که این مساله خود منجر به تولید رفتارها و کنش های خاصی از سوی ایران در عرصه بین المللی شده است.

با این همه، شاید یکی از نقدهایی که از همان نخستین سال های پیروزی انقلاب اسلامی به سیاست خارجی کشورمان وارد شده این بوده که این سیاست خارجی، فرصت‌طلب و به بیان دیگر، عملگرا نیست. این بدان معناست که سیاست خارجی کشورمان در زمان مناسب که منافع حداکثری و هزینه‌های حداقلی را برای ایران به همراه دارد، کنشگری موثر ندارد و صرفا زمانی وارد حوزه کنشگری می شود که بسیاری از فرصت ها و شانس ها برای کشورمان از دست رفته است.

در سال های اخیر حداقل می توان به دو مورد در این رابطه اشاره کرد، اولین مورد می تواند نوع رویکرد و نگاه کشورمان در قالب مذاکرات اتمی با غرب جهت احیای توافق برجام باشد به طوریکه با گذشت قریب به دو سال از ورود دولت بایدن به کاخ سفید و فراهم بودنِ زمینه های دستیابی به یک توافق با قدرت های غربی در برهه های زمانی مختلف، هر بار این توافق به دلایلی عقب افتاد تا اینکه در نهایت جنگ اوکراین پیش آمد و بسیاری از ناظران و تحلیلگران، از استفاده ابزاری روسیه از ایران و مساله مذاکرات اتمی با تهران، در نوعِ مراودات این کشور با غرب سخن گفتند. این طیف حتی به صراحت از این صحبت می کردند که روس ها از ایران یک گروگان در تعاملات خود با غرب ساخته اند.

این در حالی است که اگر قبل از آغاز جنگ اوکراین یک توافق حاصل می شد، جدای از مزایای مادی که در پی افزایش میزان فروش نفت روزانه نصیب کشورمان می شد (و البته خسارات هر روز عدم فروش نفت از سوی ایران کاهش می یافت)، ایران می توانست فرصت های قابل توجهی را نیز در عصر پساآغاز جنگ اوکراین مورد توجه داشته باشد و از آن ها در راستای منافع اقتصادی خود بهره برداری کند(به ویژه با توجه به افزایش قابل توجه بهای انرژی).

در این میان باید توجه داشت که سال ها تحمیل تحریم های غربی علیه ایران هم تا حد زیادی اقتصد کشورمان را خسته و آسیب پذیر کرده و تزریق منابع مالی جدید به آن می توانست هم امید را در جامعه ایرانی تقویت کند و هم زمینه های ایجاد بی ثباتی داخلی در کشور را از بین ببرد.

با این حال، هر بار فرصت دستیابی به توافق با غرب با محوریت تامین منافع ملی ایران از دست رفت و همین اواخر برخی تحلیلگران بر این باور بودند که ایران فرصت های طلایی، نقره ای و برنزی را جهت حصول توافق با غرب از دست داده و بعید است حداقل به این زودی ها، شرایطی جهت تعامل و توافق با غرب فراهم شود.

در نمونه ای دیگر، می توان به سفر اخیر “شی جین پینگ” رئیس جمهور چین به عربستان سعودی و انعقاد چندین توافق از سوی او و به طور خاص توافق دو طرف جهت انجام سرمایه گذاری هایی به ارزش 30 میلیارد دلار نیز اشاره کرد. به یاد داشته باشیم که رئیس جمهور چین در سال 2016 به ایران سفر داشت و توافق های مختلفی را با ایران به امضا رساند.

با این حال، پر پیچ خم بودن روندهای بوروکراتیک در کشورمان و همچنین عدم نشان دادن چالاکی کافی جهت استفاده از فرصت ها برای توسعه روابط با چین موجب شد تا به تدریج طرف چینی گرایش به سمت عربستان سعودی داشته باشد و حتی می بینیم که در بیانیه پایانی عربستان و چین در جریان سفر شی جین پینگ به ریاض، مسائلی نیز علیه ایران مطرح شد و حتی از ایران خواسته شد که در امور دیگر کشورها مداخله نکند.

از این رو، عملگرا نبودن سیاست خارجی کشورمان و فرصت سوزی های مکرر از سوی آن و به طور کلی، صید نکردن موقعیت ها در زمان مناسب، یکی از چالش ها و آفت های جدی است که دستگاه سیاست خارجی ایران با آن رو به رو است و بدون تردید عدم تغییر این نوع نگرش و گفتمان در عرصه سیاست خارجی ایران با توجه به ماهیت سیال و متغیر تحولات جاری در عرصه روابط بین الملل می تواند حامل هزینه ها و خسارت های سنگینی برای کشورمان باشد.