در خاورمیانه چه خبر است؟/ ایران چه باید کند؟
سرعت اتفاقات در منطقه خاورمیانه و کشور‌های پیرامونی ایران و تحولات بین المللی به گونه‌ای است که پیش بینی آینده و اتفاقات پیش رو را بسیار دشوار کرده است. تحلیلگران و ناظران دیدگاه‌های متفاوتی درباره وضعیتی کنونی جهان و تحولات پیرامونی ایران دارند، با این حال تقریبا همه آن‌ها در یک مورد متفق القول هستند، آن این است که شرایط در حال تغییر است و تحولات تازه نگاه جدید و استراتژی‌ها نو و تاکتیک‌های متفاوتی را می‌طلبد. بسیاری از تحلیلگران و ناظران معتقدند در شرایط جدید ایران باید با رویکرد تازه و استراتژی جدید به تحولات جهان و منطقه واکنش نشان دهد.
دکتر عبدارضا فرجی راد سفیر پیشین ایران در نروژ و مجارستان، کارشناس مسائل بین الملل استاد واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی در این به تحلیل مورد اوضاع منطقه پرداخت و در پایان نتیجه گرفت که ایران باید همانگونه که در منطقه حضور سخت افزاری دارد، حضور نرم افزای خود را نیز تقویت کند. به عقیده او ایران می توان حتی درباره مسئله موشکی با غرب وارد مذاکره شود.
فرجی راد به به فرارو گفت: «حوزه پیرامونی ایران کشور‌هایی قراردارند که هر کدام به نوعی وابستگی به قدرت‌های بزرگ داشته اند. صرفا هم از بعد منفی نبوده است. در قفقاز و آسیای مرکزی بیشتر وابستگی به روسیه داشتند. هم از نظر فرهنگی و هم از نظر استراتژیک و سیاسی. این کشور‌ها تلاش می‌کنند با کشور‌های خارج از منطقه کار کنند همچون چین. وابستگی کشور‌های آسیای مرکزی به چین نیز در حال افزایش است. چراکه روسیه تحت فشار آمریکا و اروپاست بنابراین روس‌ها باید با چینی‌ها همکاری کنند، این همکاری در قالب کشور‌های عضو شانگهای بیشتر نمود پیدا کرده است. روس‌ها هم نفوذ چین در آسیای مرکزی و حوزه قفقاز را مقداری نادیده گرفته است.»
چرخش ترکیه و تقویت عراق
او با اشاره به اوضاع پیرامون ایران در غرب گفت: «در غرب ترکیه و عراق قرار دارند. ترکیه عضو مهم ناتو و در واقع ارتش دوم ناتو به حساب می‌آید. به تدریج حوادثی در منطقه رخ داد که ترک‌ها دیگر آن چسبندگی پیشین را به غرب و ناتو ندارند. یکی اسلام گرایی اردوغان است که در بهار عربی خودش را نشان داد و با افت و خیز‌هایی که داشت در جا‌هایی شکست خورد و در جا‌هایی دیگر وضعیت بهتری پیدا کرد. در مجموع تلاش‌های ترکیه در بهار عربی با موفقیت همراه نبود. غرب به دنبال آن بود که ترکیه خودش را با آن‌ها هماهنگ کند و ترکیه هم منافعش را در این دید که راه خودش یعنی، مسیر اخوان المسلمین را پیگیری کند. ترکیه به دنبال نفوذ منطقه‌ای جدید بود که در گذشته خیلی به آن توجه نداشت. در این مسیر غرب با ترکیه درگیر شد، طبیعتا ترکیه به روسیه نزدیک شد. اینقدر این نزدیکی زیاد شد که علی رغم فراز و نشیب‌های روابط روسیه و ترکیه مثل سرنگونی هواپیمای جنگی روسیه به دست ترکیه، روسیه به این عضو مهم ناتو سیستم دفاعی اس ۴۰۰ فروخت.»
این تحلیلگر مسائل استراتژیک در ادامه با اشاره به شرایط کنونی عراق گفت: «آمریکا صدام را در عراق سرنگون کرد و تلاش کرد یک قدرت بلامنازع در عراق باشد، اما نتوانست. همه کشور‌های پیرامون عراق از این هدف آمریکا ناراحت بودند. طبیعتا آمریکا هم مجبور شد نیروهایش را از عراق خارج کند. ضمن اینکه نفوذ خود را بر اکثر گروه‌های حفظ کند. کرد‌ها تلاش کردند از قدرت گیری گروه‌های تندرو که نتیجه اش داعش بود استفاده کنند و خودشان را با رفراندوم به استقلال نزدیک کنند. در اینجا شما می‌بینید که یکدفعه کشور‌هایی که در این زمینه منافعشان را در خطر می‌دیدند هشیار شدند. عراق، ایران و ترکیه با وجود اختلاف نظر‌هایی که داشتند به نحوی حرکت کردند که اقدام بارزانی که آمریکا و اسرائیل و برخی کشور‌های عربی همچون عربستان از آن حمایت می‌کردند با شکست روبه رو شد.»
او افزود: «شکست رفراندوم کردی و همزمان شکست گروه تروریستی داعش در عراق باعث شد عراق از نظر دولت-ملت تقویت شود. یعنی شکاف‌های عمیق در این کشور کمتر شده است. از یک سو سنی‌ها متوجه شده اند که راه را اشتباه رفته اند و در پیوستن به گروه‌های تندرو عجله کرده اند. حالا هم ممنون دولت شده اند علی رغم اینکه نسبت به مشکلات و کمبود‌ها معترض هستند. کرد‌ها دچار شکاف شدند و متوجه شدند خیلی تند رفته اند و باید با دولت مرکزی مذاکره بیشتری انجام دهند. موضع دولت عراق در اقلیم تقویت شد و تا بیش از ۵۰ درصد حاکمیت بازگشت، مرزها، فرودگاه‌ها و بودجه حالا در اختیار دولت مرکزی عراق است.»
این کارشناس مسائل منطقه ادامه داد: «در کنار این موارد گروه‌های شیعه هم متوجه شدند که دشمنان عراق بیکار نمی‌نشینند و باید در انتخابات اخیر با یکدیگر همیاری داشته باشند در غیر اینصورت ممکن است انتخابات را از دست دهند چرا که پول هنگفتی وارد عراق می‌شود که بر انتخابات اثر بگذارد.»
تضعیف شورای همکاری خلیج فارس و نزدیکی عربستان به اسرائیل
فرجی راد با اشاره به وضعیت منطقه در حوزه خلیج فارس گفت: «کشور‌های عربی منطقه خلیج فارس هر کدام یک سازی می‌زنند. عمان به دنبال استقلال است، یعنی می‌خواهد با ایران رابطه خوبی داشته باشد، اما تحت فشار سنگین امارات و عربستان است. اما عمانی‌ها به خاطر تجربه خوبی که از قبل از انقلاب و بعد از انقلاب در رابطه با ایران دارند نمی‌خواهند این تجربه خدشه دار شود. قطری‌ها متوجه شده اند که امورات خود را به سعودی‌ها سپردن چیزی جز در انحصار آن‌ها قرار گرفتن نیست؛ لذا تلاش می‌کنند هم در شورای خلیج فارس بمانند و هم سیاست مستقل خود را داشته باشند. این کش و قوس ادامه دارد و معلوم نیست این درگیری و محاصره‌ای که امارات و عربستان بر قطر تحمیل کرده اند اوضاع را بدتر کند و نهایتا به خروج قطر از شورای همکاری خلیج فارس ختم شود یا اینکه این کشور‌ها دست دوستی به سمت یکدیگر دراز کنند. اگر هم صلحی به وجود آید بی اعتمادی تا سال‌ها وجود خواهد داشت. به نظر می‌رسد شورای همکاری خلیج فارس علی رغم اینکه فعالیت می‌کند، کارایی خود را از دست می‌دهد.»
این استاد دانشگاه درباره وضعیت عربستان در منطقه گفت: «در عربستان فردی (محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی) سر کار آمده است که استراتژی برای خودش تعریف کرده است، جوان و چالاک است، اما اشتباهات زیادی هم مرتکب می‌شود. او از نظر سیاسی تصور می‌کند باید پشتیبانی بین المللی داشته باشد، در همین راستا سراغ آمریکا رفته است و دنبال این پشتوانه در واشنگتن است. او می‌داند در منطقه پشتوانه آمریکا کافی نیست، بلکه باید پشتوانه دیگری داشته باشد تا قدرتمند شود. در نتیجه سراغ اسرائیل رفته است. به این ترتیب محمد بن سلمان مثلث آمریکا، عربستان و اسرائیل را تشکیل داده است که بتواند قدرت خودش را حفظ کند. او کمک آمریکا و اسرائیل را با پول خریداری می‌کند. همین باعث می‌شود هر چه به سمت این دو قدرت برود که هر دو حاکمان تندوریی دارند، طبیعتا با همسایگانش دچار مشکل می‌شود؛ لذا در خلیج فارس بحران وجود دارد. وابستگی زیاد به آمریکا و اسرائیل باعث شده است که عربستان نتواند در سیاست خارجی اش انعطاف داشته باشد.»
فرجی راد ادامه داد: «از طرف دیگر امارات و عربستان با هم اختلاف هایی دارند از جمله درباره اخوان المسلمین، امارات می‌گوید من از اخوان می‌ترسم، عربستان هم این دیدگاه را می‌پذیرد، اما معتقد است که باید با اخوان کنار آمد. نتیجه این اختلاف دیدگاه به یمن کشیده شده است. در یمن عربستان به دنبال چیزی است که امارات آن را هدف خود نمی‌داند. نتیجه اش این می‌شود که در جنوب یمن درگیری بین نیرو‌های دو طرف پیش می‌آید و گروه طرفدار امارات بر اوضاع غلبه می‌کند. البته این جای خوشحالی ندارد که عربستان در یمن از نیرو‌های تحت حمایت امارات شکست خورده است، بلکه این باعث می‌شود که عربستان همه تمرکز خود را بر شمال یمن بگذارد جایی که مرکز قدرت حوثی هاست.»
آینده سیاه افغانستان و چرخش آمریکا به سمت هند
این استاد دانشگاه درباره وضعیت پیچیده افغانستان اینگونه تحلیل کرد: «در افغانستان اوضاع تقریبا از کنترل دولت خارج شده است. آمار‌های بین المللی نشان می‌دهد ۷۰ درصد مناطق جغرافیایی افغانستان از حاکمیت دولت خارج است. اگر با خوشبینی بگوییم این آمار اغراق شده است، نهایتا می‌توانیم بگوییم ۷۰ درصد جغرافیای افغانستان شب‌ها از اختیار دولت خارج شده است. یعنی ما نه تنها چشم انداز نوید بخشی در افغانستان نمی‌بینیم بلکه سیاهی را در آینده نه چندان دور این کشور می‌توان مشاهده کرد که معلوم نیست چه می‌شود. چرا که علاوه بر طالبان با کمک آمریکا و شاید سعودی‌ها تروریست‌های داعش از شام و عراق به افغانستان منتقل شده اند. طبیعتا وقتی داعش به افغانستان بیاید همسایه‌های افغانستان یعنی ایران، تاجیکستان، ترکمنستان، چین، روسیه وحشت می‌کنند. این کشور‌ها در این شرایط تلاش می‌کنند بالانس قدرت را به وجود بیاورند و دیگر با طالبان مبارزه نمی‌کنند، چون این مبارزه به تقویت داعش می‌انجامد؛ لذا الان این پیچیدگی سیاسی وجود دارد.»
فرجی راد به سیاست چرخش آمریکا به سمت هند اشاره کرد و افزود: «آمریکایی‌ها به سمت هند رفته اند و با این کشور کار استراتژیک می‌کنند، این رویکردی علیه پاکستان است. پاکستان هم به سمت چین رفته است. این مسئله باعث شده است که پاکستان از آمریکا دور شود، وقتی این دوری رخ دهد پاکستان هم ملاحظات خود در افغانستان را کاهش خواهد داد. نتیجه این خواهد شد که پاکستانی که توسط آمریکا رها شده است و کمک‌های مالی آمریکا به آن‌ها قطع شده، مجبور است با قطب‌های دیگر ببنند، این قطب‌ها روسیه، چین، شانگهای و ایران است.»
این کارشناس مسائل استراتژیک تاکید کرد: «تحولات بزرگی در منطقه در حال رخ دادن است. وضعیت آینده بستگی به این دارد که چقدر، کدام طرف اشتباه کند که طرف مقابل سود بیشتری ببرد. آنچه که مسلم است، این است که پوتین عاقلانه‌تر از ترامپ با مسائل برخورد می‌کند.»
سیاست فشار به ایران و افزایش نفوذ روسیه
او درباره نحوه برخورد آمریکا با ایران گفت: «ترامپ ایران را تحت فشار قرار داده است که در برجام تغییرات بنیادی ایجاد کند، تغییرات بنیادی یعنی این که اول برجام تا ابد ایران را از تکنولوژی هسته‌ای دور کند، دوم مسائل موشکی هم داخل این توافقنامه گنجانده شود و شامل برجام شود. سوم مسائل منطقه‌ای هم به برجام اضافه شود یعنی اینکه اگر ایران در منطقه هم نفوذ پیدا کند در واقع نقض برجام کرده است. آمریکا اینگونه به ایران فشار می‌آورد و ایران هم در حال مقاومت است. از طرف دیگر اروپا با آمریکا همکاری می‌کند تا بتواند برجام را حفظ کند. اروپا هم بر سر مسائل منطقه‌ای و موشکی با ایران بحث دارد. اروپا تلاش دارد حد وسط را بگیرد به گونه‌ای که نفوذ منطقه‌ای ایران را کاهش دهد و ایران را وادار کند در بحث موشکی کمی عقب نشینی کند تا هم آمریکا راضی باشد و هم منافع خودش را با حفظ برجام تامین کند.»
این استاد دانشگاه افزود: «بعید است آمریکا به زودی‌ها از سیاست تازه اش دست بردارد. آقای ترامپ حداقل تا سه سال دیگر در مسند قدرت خواهد بود مگر آنکه مسئله ارتباط انتخاباتی با روسیه کار او را سخت کند و به استیضاح بکشاند که البته بسیار بعید است. ترامپ موفقیت‌های اقتصادی خوبی داشته است و رضایت اقتصادی در داخل کشور وجود دارد که به محبوبیتش افزوده است.»
او درباره رویکرد روسیه هم اظهار کرد: «روسیه روابط خاص خودش را دارد از یک طرف با ایران ارتباط مناسبی دارند، از طرف دیگر با رقیب منطقه‌ای ایران یعنی عربستان روابط گرمی برقرار کردند. روسیه با دشمن ایران در منطقه یعنی اسرائیل هم روابط دوستانه دارد. آن‌ها ترکیه و پاکستان را هم به سمت خود کشیده اند. آنچه که مسلم است روس‌ها بیشتر از بقیه ابر قدرت‌ها نفوذ پیدا کرده اند و می‌توان گفت از نفوذ آمریکا کاسته شده است. آمریکا تمرکزش بر خلیج فارس است که نفوذش نسبت به دوره اوباما در این منطقه افزایش یافته است.»
بایدها و نبایدها ایران در رویارویی با غرب
این استاد دانشگاه در ادامه در پاسخ به این پرسش که با این وضعیت در منطقه ایران چه باید کند؟ گفت: «ایران اصولی برای خودش دارد. طبیعتا فشار‌های بین المللی اضافه شده است و به دوستان هم نمی‌توان اطمینان کامل داشت. در مسئله هسته‌ای مقداری بی دقتی شد پرونده به شورای امنیت رفت و چندین قطعنامه علیه ایران تصویب شد. اروپا و آمریکا هم تحریم‌های جداگانه‌ای وضع کردند و باری بر بار شورای امنیت علیه ایران افزودند. به ایران فشار آمد فروش نفت به زیر یک میلیون بشکه رسید، پول به کشور وارد نمی‌شد و هزار مشکل دیگر ایجاد گردید، الان هم هر چه می‌کشیم از آن زمان است. اما برجام مقداری راه را باز کرد و نفسی کشیدیم، اما اتفاقی در انتخابات آمریکا رخ داد که کسی تصورش را نمی‌کرد و آن هم پیروزی آقای ترامپ بود. این اتفاق باعث شد که ایران دوباره تحت فشار قرار گیرد. می‌توان آینده را خواند و گفت آمریکا و غرب همان مسیر منتهی به پرونده هسته‌ای را دوباره طی می‌کنند.»
فرجی راد توضیح داد: «شانسی که ایران دارد این است که ایران وقتی وارد مذاکرات برجام شد بالای سرش شش قطعنامه شورای امنیت بود. ما مذاکرات خوبی داشتیم، دستاورد‌های مناسبی هم داشتیم. اما الان قطعنامه‌ای بالای سر ایران نیست ما نباید اجازه دهیم قطعنامه‌ای علیه ایران صادر شود که بعد مجبور به مذاکراه برای لغو آن شویم. خب زمانی آقای اوباما بود که می‌خواست با ایران کار کند و معتقد بود ثبات در منطقه یعنی کار با ایران. الان اگر علیه ایران قطعنامه صادر شود و فشار‌ها افزایش یابد نمی‌توانیم با مذاکره مسئله را حل کنیم، چون طرف مقابل ما بسیار تندرو است.»
این تحلیلگر مسائل بین الملل اظهار کرد: «ما باید به فشار غرب تن ندهیم، یعنی پافشاری کنیم که برجام غیرقابل تغییر است. اما از مذاکره درباره مسائل موشکی هم نترسیم. بیایند پای میز مذاکره که ببینیم حرفشان چیست؟ ما باید برای غرب اثبات کنیم که نظام موشکی ایران برای دفاع از خودش است. ایران تجربه سخت جنگ با عراق را دارد، هیچ کشوری در منطقه این تجربه را نداشته است. همسایه‌های ما در خلیج فارس با جمعیت‌های کم صد‌ها و هزاران تکنولوژی پیشرفت نظامی اعم از هواپیما و تانک و موشک و… دارند، چرا ما این‌ها را نداشته باشیم. تسلیحات ما با تسلیحات کشور‌های همسایه ما قابل مقایسه نیست در یک قلم آقای ترامپ چند ماه پیش یک قراداد ۱۱۰ میلیارد دلاری با عربستان به امضا رساند. طبیعتا ما باید بگویم اگر می‌خواهید در منطقه ثبات باشد باید بالانس تسلیحاتی حفظ شود. غرب می‌خواهد ایران خلع سلاح شود، سیستم دفاعی که با توجه به تجربه تلخ گذشته دارد را متوقف کند خب معلوم است همسایه‌هایی که هر روز ما را تهدید می‌کند و در کنار آن اسرائیل برای ایران خطر ایجاد می‌کنند.»
او افزود: «ایران باید بگوید ما مذاکره می‌کنیم؛ سیستم موشکی ما برای دفاع پیرامونی است ما موشک بالای برد ۲۰۰۰ هزار کیلومتر نمی‌خواهیم، اما باید ایران را از تحریم تسلیحاتی کنار بگذارید. باید آخرین دستاورد‌های نظامی که به همسایه‌های ما می‌دهید باید به ما هم بدهید. به این ترتیب معتقدم مذاکره در این رابطه مشکلی ندارد. ما باید آن‌ها را توجیه کنیم که هیچ آدم عاقلی این را نمی‌پذیرد که همسایگان ما همه تسلیحات را داشته باشند و ما حتی موشک هم نداشته باشیم.»
فرجی راد در ادامه تصریح کرد: «در کنار این مذاکرات باید واقعیت‌ها را هم به مردم بگوییم. مردم ما به این مسائل حساس هستند و به خوبی دشمنان ایران را می‌شناسند. به این ترتیب معتقدم برای شروع کار باید حرفشان را گوش دهیم و ما هم حرفمان را بزنیم، اگر غرب عاقلانه رفتار کرد، گفت و گو‌ها را ادامه می‌دهیم اگر خواستند تحمیل کنند و فشار بیاورند طبیعتا زیر بار نمی‌رویم.»
این استاد دانشگاه همچنین تاکید کرد که ایران باید احتیاط‌هایی را هم لحاظ کند، کاری که شده است و چند ماهی است که عاقلانه آزمایش‌های موشکی متوقف شده است. این نشان می‌دهد که ایران دنبال تحریک نیست. باید دید که حرف اروپایی‌ها چیست؟ قرار است آقای مکرون و وزیر خارجه اش بیایند باید دید به عنوان نماینده اروپا چه می‌گویند.
فرجی راد درباره نحوه عملکرد ایران در مورد مسائل منطقه‌ای هم گفت: «همانطور که ما در منطقه به صورت سخت افزاری با تروریست‌ها درگیر شده ایم و ثبات نسبی در سوریه و عراق را ایجاد کردیم، باید از نظر نرم افزای هم کار کنیم. ما باید ارتباطات اقتصادی و فرهنگی با عراق، سوریه و لبنان و … افزایش دهیم. کار سیاسی حساب شده تری انجام دهیم و از طرف دیگر با جنوب خلیج فارس هم وارد مذاکرات بهتری شویم. ما با پاکستان، افغانستان و آسیای مرکزی هم مذاکرات کمی داریم، باید در مذاکرات با این کشور‌ها بیشتر وارد شویم. به خواسته‌های این کشور‌ها بیشتر توجه کنیم. باید با بقیه کشور‌ها درباره یمن و حوثی‌ها مذاکره کنیم بگوییم این‌ها هم ۴۰ درصد جمعیت این کشور را دارند و جنگ نمی‌خواهند و می‌خواهند در قدرت شریک باشند. در عراق ما باید با همه گروه‌ها وارد گفت و گو شویم و تفکرات آن‌ها را به هم نزدیک کنیم. در اقلیم نباید کرد‌ها را رها کنیم، آن‌ها اشتباه کردند و ضربه خوردند با این حال باید رفت و آمد را با آن‌ها بیشتر کنیم و سعی کنیم رابطی میان اقلیم و بغداد باشیم و آن‌ها را به هم نزدیک کنیم. در سوریه سعی کنیم با گروه‌های مختلف آنجا مذاکره کنیم. در لبنان با مسیحی‌ها بیشتر کار کنیم آن‌ها ۳۷ درصد جمعیت لبنان را دارند، ما در منطقه فقط روی شیعه کار نکینم روی سنی‌ها و مسیحیان هم کار کنیم. همه گردشگرانمان را نباید به سمت آنتالیا و استانبول بفرستیم باید کشور‌های دیگر را هم به آن‌ها معرفی کنیم و فضای سفر به مناطقی هم، چون لبنان را محیا کنیم.»
