خاورمیانه جدیدی که در راه است

پیامدهای حملات ماه سپتامبر به تأسیسات نفتی آرامکو عربستان سعودی همچنان دامنه دار است و در سرتاسر خاورمیانه شیوع پیدا میکند، دشمنی های قدیمی را به حاشیه می برد و اتحادهای سنتی را از نو صورتبندی میکند. در حالی که حمله اخیر ترکیه به شمال سوریه تیتر اخبار را به خود اختصاص داده است، خبر بزرگتر اما، احتمالا این است که بازیگران اصلی منطقه در حال اندیشه در باره وضعیت چیدمان تاریخی قدرت هستند.

سعودی ها و ایرانیان پس از سالها رقابت شدید، در حال بررسی این موضوع هستند که چگونه می توانند خصومت متقابل خود را کنار بگذارند. شورای سابقا قدرتمند همکاری خلیج فارس که متشکل از پادشاهی های خلیج فارس است، در حال ذره ذره و تکه تکه شدن است زیرا عربستان سعودی ابزارهای قدرت خود را از دست میدهد. و به نظر می رسد تسلط سابق واشنگتن بر منطقه رو به زوال است.

برخی از این تحولات طولانی مدت است و سابقه آن به پیش از حملات موشکی و پهپادی اخیر که 50 درصد از تولید نفت عربستان سعودی را متوقف ساخت، باز میگردد. اما شوک دوگانه اخیر در منطقه – حمله ترکیه به سوریه و حمله موشکی ماه سپتامبر – باعث تسریع روند این تحولات است.

نخست وزیر پاکستان، عمران خان اخیراً به ایران و سپس به عربستان سعودی سفر کرده و به منظور میانجیگری بین تهران و ریاض اقدام به لابی کرده تا هرگونه احتمال خصومت بین دو کشور را کاهش دهد. عمران خان گفته: «آنچه هرگز نباید اتفاق بیفتد، جنگ است، زیرا این جنگ فقط بر منطقه تأثیر نمی گذارد … بلکه این باعث فقر در سرتاسر جهان خواهد شد و قیمت نفت را به شدت بالا می برد».

به گفته خان، هر دو طرف برای شروع مذاکرات توافق کردنده اند اگرچه جنگ یمن یک مانع بزرگ است. اما در آن جبهه نیز گشایش هایی وجود دارد. به نظر می رسد آتش بس جزئی در یمن ادامه دارد و مذاکرات از طریق کانال های غیر رسمی بین حوثی ها و سعودی ها ادامه دارد.

قرار بود تهاجم سعودی ها به خاک یمن سه ماه به طول انجامد، اما بیش از چهار سال است که ادامه دارد. قرار بود امارات متحده عربی نیروی زمینی و سعودی ها نیروی هوایی را در این جنگ تامین کنند. اما اتحاد سعودی و امارات متحده عربی در برابر حوثی های جنگجو که به واسطه ضعف ارتش رسمی یمن تقویت شده اند، پیشرفت اندکی داشته است.

حملات هوایی بدون حمایت نیروهای زمینی تقریباً همیشه با شکست همراه است و هزینه بسیاری در بر دارد. خالی شدن خزانه عربستان سعودی موضوعی قابل توجه است، و ثروت این کشور بی پایان نیست.

ولیعهد محمد بن سلمان در تلاش است اقتصاد عربستان سعودی را از وابستگی به نفت رها کند، اما برای انجام این کار به سرمایه خارجی احتیاج دارد و هنوز به آن نرسیده. جنگ یمن – که به گفته سازمان ملل متحد بدترین فاجعه انسانی در کره زمین است – و درگیری شاهزاده در قتل و برکناری جمال خاشقجی روزنامه نگار سعودی ، سرمایه گذاران زیادی را به دام انداخت.

سعودی ها بدون سرمایه گذاری خارجی باید از درآمد نفت خود استفاده کنند، اما قیمت هر بشکه نفت در حال حاضر پایین تر از چیزی است که پادشاهی عربستان برای تحقق اهداف بودجه ای خود نیاز دارد و تقاضای جهانی نفت هم در حال کاهش است. اقتصاد چین در حال کند شدن است – جنگ تجاری با ایالات متحده تأثیر زیادی بر این موضوع داشته – و رشد اقتصاد اروپا کند است. بوی ركود اقتصادی در هوا پیچیده و این خبر بدی برای تولیدكنندگان نفت است.

ریاض هم در حال از دست دادن متحدان خود است. امارات متحده عربی در حال مذاکره با حوثی ها و خروج نیروهای خود از یمن است، که بخشی از این امر به این دلیل است که ابوظبی در یمن اهداف متفاوتی از عربستان سعودی دارد و هرگونه درگیری با ایران، امارات را دچار فاجعه خواهد کرد. ژنرال های آمریكا به دلیل ارتش مجهز و آموزش دیده امارات علاقه دارند كه این کشور را «اسپارت كوچك» بنامند، اما واژه مهم عملیاتی برای ابوظبی همان «كوچك» است: ارتش امارات می تواند 20000 سرباز داشته باشد. ایران می تواند بیش از 800000 سرباز روانه میدان کند.

اهداف عربستان سعودی در یمن عبارتست از حمایت از دولت در تبعید رئیس جمهور عبدالربوه منصور هادی برای کنترل مرزهای جنوبی و به چالش کشیدن پشتیبانی ایران از حوثی ها. از سوی دیگر، امارات متحده عربی کمتر به حوثی ها توجه دارد اما کاملاً متمرکز به حمایت از شورای انتقالی جنوبی بر ضد هادی است که در تلاش است تا یمن جنوبی را به عنوان یک کشور جداگانه مجددا احیا کند. یمن شمالی و جنوبی در سال 1990 با هم ادغام شدند که بیشتر در نتیجه فشارهای عربستان سعودی بود، اما این ازدواج هرگز موفق نبود.

ریاض همچنین در شورای همکاری خلیج فارس هم اهرم های قدرت خود را از دست داده است. عمان، کویت و قطر علیرغم تلاش سعودی ها برای منزوی کردن تهران، تجارت با ایران را ادامه می دهند.

امارات متحده عربی و عربستان سعودی اخیراً میزبان ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه بودند که برای حضور مجدد سوریه در اتحایده عرب که شامل 22 عضور است فشار می آورد. بحرین از اعضای شورای همکاری خلیج فارس از قبلا از این روابط دیپلماتیک را با دمشق برقرار کرده است. پوتین در حال تلاش برای ایجاد چتر امنیتی چند جانبه برای خاورمیانه است که شامل چین نیز می شود.

مارک کاتز پژوهشگر امور خاورمیانه به روزنامه آسیای جنوبی گفته: «در حالی كه روسیه یك متحد قابل اعتماد است، آمریكا چنین نیست. و در حالی که بسیاری از کشورهای خاورمیانه علاقه ای به اسد در سوریه ندارند، با پیوند به این متحد روسیه، به ولادیمیر پوتین احترام می گذارند».

اتحادیه عرب – به استثنای قطر – حمله ترکیه به سوریه را محکوم کرده و خواستار عقب نشینی نیروهای آنکارا شده است. در حال حاضر قطر به دلیل پیگیری سیاست خارجی مستقل و حمایت از گروهی متفاوت در جنگ داخلی لیبی توسط عربستان و امارات محاصره اقتصادی و سیاسی شده است. ترکیه متحد اصلی قطر است.

توافقنامه 10 بندی روسیه با ترکیه درباره سوریه به طور کلی به مذاق اعضای اتحادیه عرب خوش آمد، بیش از همه به این دلیل که ترکها موافقت کردند که به حاکمیت دمشق احترام گذاشته و در پایان عملیات همه نیروهای خود را از سوریه خارج کنند. البته ، «پایان عملیات» کلمه ای با معنی متغیر است، به ویژه به این دلیل که اهداف ترکیه در سوریه کاملا مشخص نیست.

رئیس جمهور ترکیه رجب طیب اردوغان در پی آن است که کردهای سوریه را از مرز ترکیه دور کرده و میلیون ها پناهنده سوری را به یک نوار سرزمینی در خاک سوریه که در حدود 19 مایل عمق و 275 مایل عرض دارد، منتقل کند. ممکن است کردها از این منطقه خارج شوند، اما ارتش روسیه و سوریه – با پر کردن خلاء باقیمانده به واسطه دستور ترامپ مبنی بر خروج نیروهای آمریکایی – مانع از آن شده اند که ترک ها مناطقی بیش از نوار مرزی و ناحیه ای عمیق در خاک سوریه که مطمئناً آنقدر بزرگ نیست که میلیون ها نفر پناهنده در آن جای بگیرند، را اشغال کنند.

تهاجم اردوغان به سوریه در داخل ترکیه مورد حمایت است – ناسیونالیسم با جمعیت ترکیه خوب بازی می کند و بیشتر ترک ها از پناهندگان سوری ناراضی هستند – اما تا کی؟ اقتصاد ترکیه با مشکل روبرو است و این تهاجم هزینه های زیادی را در پی دارد. آنکارا برای بیشتر نبردهای خود از نایبان استفاده می کند، اما بدون حمایت ترکیه، این نایبان از پس کردها بر نمی آیند – چه رسد به ارتش سوریه و روسیه.

این حماست به طور عمده به معنای استفاده از قدرت هوایی است و نیروی هوایی ترکیه با تهدید سامانه ضد هوایی سوریه و جنگنده های روسی مهار می شود، و این واقعیت را هم نباید از یاد برد که آمریکایی ها هنوز هم فضای هوایی سوریه را کنترل می کنند. روسها جدیدترین جنگنده رادار گریز از نسل پنجم خود یعنی SU-57 و تعدادی MiG-29s و SU-27 را در سوریه مستقر کرده اند، و اینها هواپیماهایی هستند که ترکها مایل به درگیری با آنها نیستند. روس ها همچنین دارای سیستم ضد هوایی سیارجدید S-400 هستند و سوری ها از S-300 قدیمی تر، که البته هنوز مؤثر و کارآمد است استفاده میکنند.

به طور خلاصه، اگر ترکیه تصمیم بگیرد که نایبان یا ارتش خود را به مناطقی که توسط نیروهای روسی یا سوری مستقر شده اند، بفرستد، اوضاع به شدت به هم میریزد. گزارش هایی از درگیری در شمال شرقی سوریه و تلفات در بین کردها و ارتش سوریه وجود دارد، اما تلاش جدی برای بیرون راندن روسها و مردم سوریه به نظر بعید است.

دست یابی به هدف نقل مکان پناهندگان از ترکیه به سوریه بعید است به جایی برسد. ایدجاد زیرساخت ها و انتقال 2 میلیون پناهنده به سوریه 53 میلیارد دلار هزینه خواهد داشت، و این پولی است که ترکیه ندارد. اتحادیه اروپا اظهار داشت كه برای این کار سرمایه ای ارائه نمی دهد، و سازمان ملل هم نمی تواند قدمی بردارد زیرا تهاجم به سوریه نقض قوانین بین المللی است.

وقتی این واقعیت ها در نظر آورده شود، اردوغان ممکن است دریابد که ناسیونالیسم ترکیه در صورت تبدیل شدن به یک اشغال نظامی، برای حمایت از ماجراجویی در سوریه کافی نخواهد بود.

خاورمیانه ای که از دل بحران فعلی بیرون می آید ممکن است بسیار متفاوت از خاورمیانه ای باشد که قبل از ورود حملات موشکی و پهپادی روی تخته شطرنج وجود داشت.

جنگ یمن احتمالا بالاخره پایان میابد. ایران احتمالا حداقل تا حدی از محاصره سیاسی و اقتصادی که عربستان سعودی، ایالات متحده و اسرائیل به آن تحمیل کرده اند، خارج میشود. جنگ داخلی سوریه رو به زوال خواهد بود. و آمریکایی ها، که از سال 1945 بر خاورمیانه مسلط شده اند، به همراه چین، روسیه، هند و اتحادیه اروپا به یکی از چندین بازیگر بین المللی در منطقه تبدیل خواهند شد.