جوگیرهای «چهارشنبه‌سوری»

یک روان‌پزشک با اشاره به اینکه رفتارهای پر خطر چهارشنبه سوری بیشتر از سوی نوجوانان اتفاق می افتد و کمتر شاهدیم که افراد میانسال و کهنسال در این شب دست به انجام رفتارهای پرخطر بزنند، گفت: «ویژگی های فردی»، «کاهش یا افزایش یکپارچگی اجتماعی»،‌ «جو گیری» و … از علت‌های افزایش رفتارهای پرخطری نظیر ترقه‌بازی‌ در جامعه است.

دکتر غلامرضا ترابی در گفت‌وگو با ایسنا در ریشه‌یابی افراد دارای رفتارهای خطرناک در چهارشنبه سوری اظهار کرد: برخی رفتارها به صورت طیف هستند که از رفتار کم‌خطر تا پرخطر امتداد پیدا می‌کنند، به این معنی که اگر رفتارهایی در زمان، مکان یا به شکلی نامناسب انجام شوند تبدیل به رفتار پر خطر می‌شوند. اجرای جشن چهارشنبه سوری و ترقه بازی نیز به همین شکل است که می‌توان آن را به شیوه‌ای کم خطر یا پر خطر اجرا کرد، اما مسئله اصلی اینجاست که چرا برخی از مرزهای رفتار بی خطر عبور کرده و آن را به رفتاری پر خطر تبدیل می‌کنند.

وی با بیان اینکه ریشه این مسئله را می‌توان از منظر فردی، فرهنگی و اجتماعی بررسی کرد، گفت: از نظر «ویژگی های فردی» برخی از افراد آستانه برانگیختگی بالایی دارند و برای هیجان‌زده شدن نیاز به محرک‌های شدیدتری دارند که در نتیجه رفتارشان از مرز بی خطر عبور می‌کند. برای مثال ممکن است فردی با پرش بانجی و فرد دیگری با یک دوچرخه سواری ساده هیجان زده شود، همین موضوع باعث می‌شود که برخی به رفتارهای پرخطرتری گرایش پیدا کنند. در واقع هر فردی نیاز به تحریک متفاوتی دارد تا بتواند به آستانه انگیختگی خود برسد. این تفاوت‌های فردی می‌تواند ریشه‌های ژنتیکی نیز داشته باشد اما استفاده از تجهیزات استاندارد، مکان، زمان و نظارت مناسب می‌تواند خطرات را کاهش دهد.

این روان‌پزشک با بیان اینکه ویژگی‌های شخصیتی افراد یکی دیگر از عوامل گرایش به انجام رفتارهای پر خطر است، گفت: هر فردی باید بتواند هیجانات خود را کنترل کند و حس لذت خود را به تعویق بیاندازد و روش و مکان مناسبی برای تخلیه هیجانات خود پیدا کند اما برخی از افراد با توجه به ویژگی‌های شخصیتی خود توانایی تشخیص مکان، زمان و موقعیت مناسب برای تخلیه هیجانات خود را ندارند پس در مورد چهارشنبه سوری نیز می‌توان مکان و تجهیزات استانداردی را فراهم کرد تا از میزان رفتارهای پرخطر کم شود.

ترابی با بیان اینکه در برخی از اختلالات شخصیت مواردی چون وجدان و همدلی در ساختار منش فرد شکل نمی‌گیرند، اظهار کرد: همین مسئله باعث نقض مکرر حقوق دیگران و تمایل به بروز رفتارهایی که امنیت دیگران را سلب می‌کند می‌شود. مسائل رشدی و تربیتی مانند فقدان محیط امن و آرام خانواده، عدم وجود اتصالات امن خانوادگی و دوستی، و نداشتن الگوهای رفتاری مناسب برای همانندسازی، عوامل مهمی در بروز رفتارهای پرخطر هستند، آسیب‌های روانشناختی مانند غفلت مراقبین کودک از وی، آسیب جسمی مانند ضرب و شتم و آسیب روحی مانند تحقیر و توهین یکی از مهمترین علل شکل‌گیری رفتارهای پرخطر است، بنابراین آموزش مهارت‌های فرزندپروری، بهبود روابط والدین، شناسایی و بازتوانی خانواده‌های آسیب‌دیده می‌توانند در کاهش رفتارهای پرخطر نوجوانان مؤثر باشند.

این روانپزشک در ادامه با اشاره به عامل «فشار گروه» که تأثیر بسزایی در عملکرد گروه سنی نوجوانان دارد، گفت: رفتارهای پر خطر چهارشنبه سوری بیشتر از سوی نوجوانان اتفاق می‌افتد و کمتر شاهدیم که افراد میانسال و کهنسال در این شب دست به انجام رفتارهای پرخطر بزنند. یکی از عوامل مؤثر بر رفتار نوجوانان و جوانان نیز فشار گروه است. نوجوانان برای تأیید شدن از سوی گروه دوستی خود، نیاز دارند تا قوانین آن را رعایت کنند، و از سوی گروه خود احساس فشار می‌کنند. برای ماندن در گروه حس می‌کنند که باید با آن همرنگ شوند. بنابراین این احتمال وجود دارند که نوجوانان در این گروه‌ها برای تأیید شدن دست به رفتارهای پرخطر بزنند. فقدان فضای امن خانوادگی نوجوانان را مجبور به سر سپردن به فشار گروه‌های خود می‌کنند.

ترابی ادامه داد: زیمباردو یک رواشناس اجتماعی با مطالعه گروه‌های بزرگ، اصطلاحی را تحت عنوان فرد زدایی ابداع کرد. اگرفردی، خصوصاً یک نوجوان، در گروه بزرگ و ناشناسی که ویژگی‌های مشترک دارند قرار گیرد، کنترل تکانه و رفتارهایش تحت تأثیر آن قرار خواهد گرفت و در پی آن هیجان بالایی را تجربه کرده و ممکن است رفتارهای پر خطری را انجام دهد. ما در فارسی به این پدیده «جو گیری» می‌گوییم.

به گفته این روانپزشک موارد زیادی وجود دارد که فرد در زندگی خویش رفتار پر خطری نداشته، اما زمانی که در یک گروه بزرگ‌تر با یک ویژگی مشترک قرار گرفته است، برای پیروی از آنها دست به رفتارهای پرخطری زده است. مراسم چهارشنبه سوری دقیقاً همین ویژگی‌ها را دارد. ممکن است با تشویق حضور خانواده‌ها، اقشار اجتماعی، گروه‌های سنی مختلف در این جشن بتوان فضای یک‌دست آن‌را شکست و جو آن را ملایم‌تر کرد.

وی افزود: متخصصان مطالعات بسیاری در زمینه افزایش و کاهش رفتارهای پر خطر در جوامع مختلف انجام داده و در نهایت به این نتیجه رسیده‌اند که اگر «یکپارچگی اجتماعی» کاهش پیدا کند، رفتارهای پر خطر آن جامعه نیز افزایش می‌یابد. یکپارچگی اجتماعی را می‌توان احساس نزدیکی افراد جامعه، میزان روابط دوستانه و محبت آمیز و تعامل‌های بین گروهی، بر اساس ارزش‌های مشترک و منجسم تعریف کرد.

ترابی با بیان اینکه عواملی مانند مدرنیته، مهاجرت از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ و تشکیل خرده‌فرهنگ‌ها، شکاف طبقاتی، مشکلات مالی و… می‌تواند موجب کاهش یکپارچگی اجتماعی شده و سبب افزایش رفتارهای پرخطر شود، گفت: متأسفانه شاهد کاهش یکپارچگی اجتماعی هستیم و به همین دلیل رفتارهای پر خطر نیز افزایش پیدا کرده است.

ترابی با اشاره به موضوع دیگری که بر افزایش رفتارهای پر خطر مؤثر است ادامه داد: نوجوانان ما در دوران بلوغ و نوجوانی، ناگهان احساس می‌کنند که در جامعه رها شده‌اند. این افراد ممکن است گیج و مضطرب شوند، بنابراین برای یافتن جایگاه جدید خود ممکن است دست به رفتارهای پرخطر بزنند تا بتوانند خود را پیدا کنند. در واقع نوجوانان ما مناسک عبور مناسبی برای ورود از خانه به جامعه ندارند، لذا خودشان با انجام اعمال پرخطر سعی می‌کنند این گذار را به سرانجام برسانند. جامعه‌شناسان، مسئولان و روانشناسان باید مناسکی برایشان تعریف کنند تا به آرامی وارد جامعه شوند و برای وصل خود به جامعه دست به انجام رفتارهای پرخطری نزنند.

وی در پایان گفت: با توجه به موارد فوق برای کاهش رفتارهای پرخطر در چهارشنبه سوری ضروری است روی هر یک از ریشه‌های فوق کار بنیادی انجام داد، زیرا اقدامات گذرای مقطعی و سطحی ثمربخش نخواهند بود.