توقف پروتکل الحاقی و مسائل مهمی که ایران دنبال می کند/ آیا رویکرد تهاجمی ایران نسبت به 1+5 موثر واقع خواهد شد؟

سازمان انرژی اتمی، طبق مصوبه مجلس از دیروز اجرای پروتکل الحاقی را متوقف کرده است. اگرچه نمایندگان مجلس به توافقات ایران با آژانس برای تداوم بازرسی‌ها این نهاد در دوره سه ماهه معترض هستند، اما به نظر نمی‌رسد تصمیم‌گیری راجع به موضوعی با این سطح اهمیت، بدون نظر موافق شورای عالی امنیت ملی انجام شده باشد.

«بازتاب»؛ آرش صفار– بحث توقف پروتکل الحاقی و بازگشت به تعهدات پادمانی، زمینه اختلاف نظر و حواشی فراوانی در مجلس شورای اسلامی و برخی محافل سیاسی شد. برخی این اقدام را هوشمندی ایران در تقابل جدید با آمریکا و متعهدان اروپایی اش تفسیر می کنند و برخی عقایدی متفاوت دارد.

«بازتاب» در گفتگو با دکتر کیومرث یزدان‌پناه، دانشیار گروه جغرافیای سیاسی در دانشگاه تهران و کارشناس مسائل ژئوپلیتیک به بررسی دلایل تصمیم ایران و پیامدهای آن پرداخته است.

به باور یزدان‌پناه، با ورود دولت به فاز اجرای مصوبه اخیر مجلس، پرونده هسته‌ای ایران و برجام وارد مرحله جدید و پیچیده‌ای می‌شود؛ چرا که ایران عزم خود برای توقف اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی، مطابق بند ۳۵ و ۳۶ برجام را جزم کرده است و از دیروز، این مسئله به عنوان یک اصل اجرایی شده است.

بعد از توقف اجرای پروتکل الحاقی، با واکنش جامعه جهانی، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و کشورهای عضو ۱+۵ است مسلما پرونده برجام وارد یک مارتن نفس‌گیر دیگر خواهد کرد.

به گفته این استاد دانشگاه، مسئله این است که مسیری که در سال ۱۳۹۴ به امضای برنامه جامع اقدام مشترک منتهی شد، تجربه موفقی نبود و تقریبا این توافق فقط و فقط برای ایران خسارت و ضرر به بار آورد، به گونه‌ای که نه تنها طرف‌های مقابل به تعهدات خود عمل نکردند، بلکه ایران را ذیل بندهای متعدد برجام تحت فشار گذاشتند.

با تغییر قدرت در آمریکا و روی کار آمدن ترامپ در سال ۲۰۱۶، شرایط بسیار پیچیده‌تر شد و آمریکا در یک اقدام غیرمنتظره از برجام خارج شد و فشار حداکثری را بر ایران وارد کرد؛ البته این مسئله ناشی از غفلت ایران در تنظیم متن اولیه برجام بود، چرا که در اواخر متن برجام این نکته ذکر شده است که آمریکا هرگاه تشخیص دهد که ایران اقدامی را انجام می‌دهد که مغایر با مفاد برجام و مغایر با نظم و امنیت جهانی است، می‌تواند یک طرفه در خصوص برجام تصمیم‌گیری کند؛ ترامپ هم دقیقا بر اساس همان بند از برجام خارج شد.

با روی کار آمدن بایدن و رویکرد نرم‌تر و منعطف او، تصور می‌شد که یکی از اولین اقدامات آمریکا بازگشت به برجام و لغو تحریم‌ها باشد که تا امروز اتفاق نیفتاده است؛ طبیعی است که ایران رویکرد خود را تغییر بدهد و قاطعانه به سمت یک رویکرد تهاجمی نسبت به ۱+۵ برود و اولتیماتوم بدهد.

با این رویه، اگر در یک بازه زمانی کوتاه کشورهای غربی اقدامی انجام ندهند و آمریکا به برجام بازنگردد و تصمیم قطعی در خصوص لغو تحریم‌ها نگیرند، مسلماً این مسئله در همکاری ایران با آژانس تأثیرات مخربی خواهد گذاشت و با توجه به اینکه توقف اجرای پروتکل الحاقی آغاز شده است، نقش آژانس در ایران کم‌رنگ خواهد شد و دیگر همکاری صادقانه پیشین ایران با آژانس دیگر وجود نخواهد داشت.

هدف مقام‌های ایران در دیدار با مدیر کل آژانس، اعلام مواضع ایران بوده است

این کارشناس مسائل ژئوپلیتیک معتقد است که هدف مقام‌های ایران در دیدار اخیر با مدیر کل آژانس، بیش‌تر اعلام مواضع و دیدگاه رسمی دولت جمهوری اسلامی به آژانس بوده و تلاش شده است تا به آژانس القا شود که ایران حسن نیت دارد و اقدامات آن شفاف است و طلبی که تهران از این نهاد بین‌المللی و کشورهای ۱+۵ دارد این است که هشدار ایران را جدی بگیرند. از این نظر، بحث دوره سه ماهه برای این بوده است که این پیام به آژانس و به خصوص دولت آمریکا داده شود که علیرغم همه فشارها و بدعهدی‌ها، ایران آماده است تا در یک بازه زمانی سه ماهه فرصتی را به طرف‌های خود بدهد تا آن‌ها از مواضع دو پهلوی خود خارج شده و به تعهدات خود در برجام عمل کنند.

به هر حال به نظر می‌رسد که اگرچه مجلس، اقدام دولت را مغایر با قانون تشخیص داده است، دولت با در نظر گرفتن ملاحظات کلان، دغدغه‌ها نسبت به آینده کشور، فشارهای شدیدی که روی دوش جامعه است و تأثیراتی که

تحریم‌ها بر اقتصاد، امنیت و بهداشت و سلامت ایران گذاشته است، برای متقاعد کردن امریکا برای بازگشت به برجام اقدام کرده است.

پزدان‌پناه ادامه داد که دولت بیش‌تر به دنبال آن بوده است که مانع از تنش سیاسی و اقتصادی در عرصه داخلی و بین‌المللی بشود و تلاش دارد از همان دیپلماسی منعطف هشت سال گذشته استفاده کند؛ از این نظر، اقدام دولت در تقابل با رویکرد مجلس نیست و با توجه با سخنان رهبری در دیدار با اعضای مجلس خبرگان، این اختلافات موجود هم رفع خواهد شد.

او تأکید می‌کند که در مقطع فعلی ایران از توقف اجرای پروتکل الحاقی، سه مسئله را دنبال می‌کند:

مسئله اول این است که به ۱+۵ نشان دهد که تهران ابزارهایی برای تحت فشار گذاشتن طرف مقابل را دارد، تا کنون هم به واسطه خویشتنداری از آن استفاده نکرده است؛ اما دیگر امکان ادامه این وضع بلاتکلیفی وجود ندارد. بنابراین توقف اجرای پروتکل الحاقی اهرم فشاری بر کشورهای غربی است.

مسئله دوم این است که تهران این پیام را به چین و روسیه می‌دهد که الان وقت این است که این کشورها، صادقانه از ایران حمایت کنند تا آمریکا به برجام برگردد و تحریم‌ها را لغو کند.

مسئله دیگر این است که مواضع کنونی آمریکا چندان برای لغو تحریم‌ها امیدوارکننده نیست و به نظر می‌رسد فشار بر ایران ادامه خواهد یافت. این شرایط برای ایران دیگر قابل تحمل نیست؛ بنابراین ایران مجبور است که با یک رویکرد تهاجمی به مسیر ادامه دهد؛ اگرچه پیامدهای آن چندان مشخص نیست ولی به هر حال این تنها ابزار ایران برای فشار بر جامعه جهانی، آژانس و ۱+۵ است تا در خصوص برجام تصمیم قطعی گرفته شود.

به نظر این دانشیار دانشگاه تهران، وقعیت امر این است که برجام به این شکل احیا نخواهد شد و موضوعات دیگر هم دخیل است. نگاه ایران در مورد اینکه مسئله برجام صرفا با رعایت محدودیت‌ها هسته‌ای حل خواهد شد با دیدگاه طرف غربی تفاوت اساسی دارد. بازگشت آمریکا به این توافق مهم جهانی، تحت تأثیر موضوعاتی است که در ایران به هیچ عنوان نسبت به آن‌ها انعطافی وجود ندارد؛ یعنی مسئله سیاست‌های منطقه‌ای ایران که متاسفانه برخی آن را با بحث تعدیل قدرت منطقه‌ای ایران اشتباه می‌گیرند.

به نظر یزدان‌پناه، این دو موضوعات متفاوتی هستند؛ ایران می‌تواند قدرت منطقه‌ای خود را در بالاترین سطح حفظ کند اما برخی از رویه‌ها و رویکردهای منطقه‌ای خود را تغییر دهد. مهم‌ترین چالش کنونی این است که بسیاری از کشورهای منطقه با سیاست منطقه‌ای ایران مخالف هستند و هیچگونه چشم‌انداز روشنی برای حل این اختلافات وجود ندارد و مسئله اصلی هم همین جا است؛ در واقع کشورهای منطقه خواستار تحت فشار گذاشتن ایران هستند و تهران هم انعطافی در خصوص موضوعات منطقه‌ای نشان نمی‌دهد –که البته شاید درک درستی هم از این موضوع وجود ندارد- و این امر مسئله را به شدت پیچیده می‌کند. بنابراین بعید است که به صرف توقف اجرای پروتکل الحاقی، کشورهای غربی همه خواسته‌های ایران را بپذیرند؛ مسلما مسئله احیای برجام، در گرو معادلات دیگری است که تا تعیین تکلیف نشوند، برجام نیز حل‌وفصل نخواهد شد و در نتیجه فشارها بر کشور ادامه خواهد یافت.

این کارشناس ژئوپلیتیک اینطور جمع‌بندی می‌کند که اگرچه در شرایط فعلی همه خواهان رفع تحریم‌ها هستند تا ایران از این شرایط سخت اقتصادی کمر راست بکند، اما حتما یک‌سری اختلافات عمیق بین دولت و مجلس وجود دارد؛ همین مسئله هم منجر به ابهام و تشدید شرایط کنونی است. لذا باید به تمهیداتی اندیشید که اختلاف دو قوه منجر به بدتر شدن شرایط کشور نشود.

در مجموع قانون مجلس در بلند مدت نمی‌تواند ایران را به اهداف خود یعنی لغو همه تحریم‌ها برساند؛ اولا این قانون فقط فعالیت‌های فرا پادمانی ایران را متوقف کرده و ایران همچنان تحت قانون منع اشاعه هسته‌ای به همکاری خود با آژانس ادامه می‌دهد، از سوی دیگر در فضای موجود، اقدام کنونی -در صورتی که به درستی مدیریت نشده و به شکل مناسب برای جامعه جهانی توجیه نشود- ممکن است به یک اجماع‌سازی جدید علیه ایران منجر شود.