تهدید محیط زیست با پرورش ماهی در قفس

در سال 79 سازمان شيلات كشور به‌منظور شناخت توانمندي‌هاي بالقوه توسعه پرورش ماهي در قفس، با يك شركت نروژي به‌نام «رفا» قرارداد مطالعاتی منعقد كرد تا توان تولید ماهیان در دریا را مورد بررسی قرار دهد.

در دهه 80 طرح قزل آلاي رنگين كمان در قفس در منطقه گميشان استان گلستان اجرا شد اما برخلاف نظر موافقان اين طرح، نه‌تنها موجب اشتغال‌زايي، توسعه و رونق اقتصادي منطقه نشد بلكه تخريب اكوسيستم تالاب گميشان و خسارت‌هاي مالي نيز درپي داشت. براساس شواهد، طرح پرورش ماهي در قفس در گيلان نيز ناموفق بوده است.

سريال طرح‌هاي شكست‌خورده

طرح پرورش ماهي در قفس بارها در كشور اجرا شده است. به‌عنوان نمونه سال 90 در جفرود«حسنرود» به منظور پرورش ماهيان آزاد و ماهيان خاوياري دو قفس در عمق40 متري منطقه ساحلي نصب و 300 هزار بچه ماهي آزاد به وزن تقريبي 70 گرم و حدود 1000 بچه ماهي خاوياري به وزن تقريبي 100 گرم در آن‌ها رهاسازي شد. براساس پيش‌بيني‌ها ميزان توليد نهايي اين طرح 60 تن در سال بود كه هيچ‌گاه اين ميزان توليد نشد و اين طرح نيز با شكست مواجه شد.

كاهش جمعيت ماهيان خاوياري

مشابه چنين طرحي در ابتداي دولت اصلاحات جهت صيد ماهي كيلكا و توليد پودر ماهي در استان گيلان اجرا شد كه‌باوجود احداث اسكله صيد كيلكا در بندر كياشهر و خريد لنج ‌براي صيد و احداث كارخانه هاي پودر ماهي اجراي طرح ناموفق بود. به‌دليل آنكه ماهي كيلكا غذاي ماهيان خاوياري است، در سال‌هاي اخير باتوجه به صيد ماهي كيلكا، جمعيت ماهيان خاوياري نيز با كاهش مواجه شده است. طرح صید ماهیان کیلکا با همه تبلیغات گسترده و تبعات زیست‌محیطی موجود و هزینه‌های میلیاردی صورت گرفته، منجر به شکست شد. باید در اجرای طرح‌های بدون ارزیابی اثرات زیست محیطی (پرورش ماهی درقفس) معقولانه و بر اساس ضوابط مورد بررسی قرار گیرد.

طرحي كه قرار بود پايلوت باشد

با توجه به مصوبه هيات دولت در استان و تشكيل جلسات فراوان گيلان و احتمال شكست دوباره طرح پرورش ماهی در قفس و مخاطرات زيست محيطي آن ، مقرر شد كه در بخش شرقي، مركزي و غرب استان يك مجوز پايلوت صادر شود. اما به‌دليل تعداد بالاي متقاضيان طرح پرورش ماهي در قفس، مسئولان نظر خود را تغيير داده و دوباره تصميم به صدور مجوز براي تمامي متقاضيان گرفته شد .

ارزيابي زيست محيطي جدي گرفته نشد!

با توجه به ضوابط و قوانين، پرورش ماهي بيش از 10هكتار نياز به ارزيابي زيست محيطي دارد.

چندی پیش خبری در برخی سایت ها مبنی بر پیدا شدن تعدادی قفس پرورش ماهی در منطقه سحرخیز محله لاهیجان منتشر شد. اين قفس‌ها متعلق به مجموعه پرورش ماهی در کیاشهر بوده است. توفان، قفس ها را تا سواحل سحرخیز محله لاهیجان انتقال داده بود. نكته قابل توجه اينجاست كه اين موضوع دومین حادثه در دو سال اخیر بوده است که طرح پرورش ماهی به اصطلاح پایلوت اجرا مي‌شود.

قفس‌هاي چيني را باد برد

از آنجايي‌كه قفس‌ها در عمق 20 تا 40 متری نصب و با استفاده از 16 چنگک یا بیشتر مهار می‌شوند، قطر قفس‌ها 10 متر و ارتفاع تور بیش از هشت متر است. جنس قفس‌ها از پلی اتیلن بوده و تکنولوژی ساخت چین است؛ هرچند تاکنون هیچ مسئولی دلیل اصلی آسیب‌های وارده به قفس‌ها را بیان نكرده است اما شواهد حاکی از آن است قفس‌های ساخت چین تحمل توفان‌ها و امواج خروشان دریای کاسپین را ندارند یا شاید از تکنولوژی مناسبی استفاده نشده است. مسئولان شیلات و سازمان محیط‌زیست باید پیش‌بینی توان تکنولوژی چینی در دریای خروشان کاسپین را مد نظر قرار می‌دادند .

آنچه مهم است، تبعات جدا شدن این قفس‌هاست که بیشتر متوجه محیط‌زیست دریایی و تاثیرات آن بر جوامع حاشیه دریای کاسپین است. متاسفانه برخلاف تعهدات اولیه که مقرر شده بود فقط گونه‌های بومی در این قفس‌ها پرورش داده شوند، همان‌گونه که در نمونه اخیر مشاهده شد از ماهی قزل‌آلا ، گونه غیر بومی دریای کاسپین، در این قفس‌ها استفاده شده است. هر چند این طرح به اصطلاح به صورت پایلوت اجرا می‌شود اما بیش از 9 شرکت با مجموع ظرفیت بالای 10 هزار تن مجوز ، با پایلوت بودن پروژه همخوانی ندارد.

محيط زيست كاسپين در خطر

از سوی دیگر هر گونه پرورش ماهی در دریای کاسپین مستلزم بررسی ارزیابی اثرات زیست محیطی در اين درياست و باید بررسی كرد که آیا دریا، توان باز پالایی آلودگی ناشی از پرورش این ماهیان در این حجم زیادرا دارد یا خیر؟!

البته مساله انتقال بیماری‌ها توسط گونه های غیر بومی نیز مطرح است که با توجه به بسته بودن اکوسیستم دریای کاسپین بسیار اهمیت ‌دارد.متاسفانه پاسخ سازمان محیط‌زیست و به‌ويژه معاونت محیط زیست دریایی آن در مقابل انتقاد فعالان محیط‌زیست این بوده که‌اكنون پرورش ماهی در دریا به صورت پایلوت است.

حال پرسش اين است كه مجوز بيش از 10 هزار تن ماهی«تعریف» پایلوت دارد؟ این امر در شرایطی است که به‌بیش از 9 شرکت مجوز فعالیت در سایت‌های مختلف پرورش ماهی صادر شده است، حال اگر بنا بر پایلوت باشد یک یا دو مجوز کافی بود. بعید به نظر می‌رسد معاونت محیط‌زیست دریایی سازمان با توجه به اینکه در حوزه دانشگاهی چه در ایران و چه خارج از کشور، جایگاه ممتازی دارند، مفهوم پایلوت را متوجه نشده باشند!. آیا معاونت محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست در آینده پاسخگو حوادث زیست محیطی پرورش ماهی در قفس در دریای کاسپین خواهند بود؟!.

ريسك پرورش ماهي در قفس

معاونت دریایی سازمان حفاظت محیط زیست، نامه ای با موضوع گزارش ارزیابی ریسک پرورش ماهی در قفس، خطاب به معاون توسعه آبزی پروری سازمان شیلات به شرح ذیل ارسال ‌كرد:« عطف به نامه شماره 40629/دم مورخ 26/12/94 آن سازمان و درخواست شرح خدمات برای تهیه گزارش ارزیابی ریسک پرورش ماهی در قفس با توجه به شرایط ویژه و حساس پرورش ماهیان بیگانه و غیربومی در اکوسیستم های آبی کشور و ضرورت تهیه این گزارش، به‌اين وسیله چهارچوب اصلی شرح خدمات مربوطه به شرح ذیل ارسال می‌شود.

شناسایی زیستگاه‌ها و مناطق و گونه‌های حساس منطقه، مطالعه فیزیکو-شیمیایی رسوبات، لیست گونه‌ها و فراوانی ماکروبنتوزها، بررسی وضعیت جریانات و عمق آب تا شعاع 500 متری از محل سایت، اندازه‌گیری دما و شوری و اکسیژن محلول و میزان تولید اولیه آب، بررسی اثرات کوتاه مدت طرح، بررسی اثرات بلند مدت طرح، بررسی اثرات طرح بر سایر ماهیان مهم و شیلاتی آن منطقه، بررسی اثرات در محدوده نزدیک و در محدوده دور از محل طرح . ریسک‌ها شامل موارد زیر هستند که باید مورد ارزیابی قرار بگیرند.

1- میزان تولید و افزایش بار مواد آلی تولید شده در فعالیت كه شامل مواد دفعی ماهیان، ذرات غذایی خورده نشده، ضایعات حاصل از ارگانیسم های چسبنده به قفس، ماهیان مرده در حال تجزیه و ترکیبات محلول در آب ناشی از غذای خورده نشده است.

2- میزان افزایش مواد غیر آلی تولید شده ( عناصر کمیاب و میکرونوترینت های موجود در مواد دفعی و غذای خورده نشده) و نیتروژن و فسفر موجود در ترکیبات دفعی ماهیان.

3- میزان فلزات سنگین که ممکن است در ضایعات حاصله از فعالیت موجود باشد ( ترکیبات فلز روی در غذا و مواد دفعی و همچنین فلز مس ناشی از ترکیبات آنتی فولینگ).

4- تبادلات بیولوژیکی ماهیان فرار کرده با جمعیت‌های طبیعی آبزیان( فرار ماهی ها یا تخم های بارور و گامت‌های آن‌ها).

5- تاثیر سازه های قفس بر جذب سایر گونه ها(پرندگان دریایی، ماهیان دیگر، پستانداران و خزندگان دریایی).

6- آنالیز ریسک باقی مانده آنتی بیوتیک ها و دیگر مواد دارویی.

7- ارزیابی ریسک ارتباط زیستی و فیزیکی ماهیان فرار کرده از قفس با جمعیت های طبیعی ماهیان منطقه و همچنین دیگر آبزیان نظیر رقابت برای زیستگاه و تغذیه، هیبرید سازی با جمعیت های طبیعی و افزایش شکار گونه‌های منطقه که جزو ریسک های بالقوه هستند.

8- معرفی عوامل بیماری‌زا یا انگل ها به گونه های دیگر (‌انگل ها و میکروب های بیماری‌زا ی داخلی و انگل‌ها و میکروب های خارجی ماهیان).

9- احتمال ایجاد میکروب های بیماری‌زای مقاوم در منطقه که جمعیت های طبیعی ماهیان را تهدید کند.

روزنامه قانون نوشت:در صورت وجود تفاوت های اکوسیستمی ، ارزیابی ریسک پرورش در قفس برای هر منطقه مختص همان منطقه خواهد بود و برای مناطق دیگر نمی‌تواند مدنظر قرارگیرد. همچنین تخمین احتمال وقوع ریسک با ترکیب اطلاعات عددی و بحث در مورد اینکه عناصر آنالیز کمی عدم قطعیت چگونه در تخمین ریسک باید مورد استفاده قرار گیرند، مرحله پایانی کار را تشکیل می‌دهد.