تهدید محیط زیست با پرورش ماهی در قفس

در سال ۷۹ سازمان شیلات کشور به‌منظور شناخت توانمندی‌های بالقوه توسعه پرورش ماهی در قفس، با یک شرکت نروژی به‌نام «رفا» قرارداد مطالعاتی منعقد کرد تا توان تولید ماهیان در دریا را مورد بررسی قرار دهد.

در دهه ۸۰ طرح قزل آلای رنگین کمان در قفس در منطقه گمیشان استان گلستان اجرا شد اما برخلاف نظر موافقان این طرح، نه‌تنها موجب اشتغال‌زایی، توسعه و رونق اقتصادی منطقه نشد بلکه تخریب اکوسیستم تالاب گمیشان و خسارت‌های مالی نیز درپی داشت. براساس شواهد، طرح پرورش ماهی در قفس در گیلان نیز ناموفق بوده است.

سریال طرح‌های شکست‌خورده

طرح پرورش ماهی در قفس بارها در کشور اجرا شده است. به‌عنوان نمونه سال ۹۰ در جفرود«حسنرود» به منظور پرورش ماهیان آزاد و ماهیان خاویاری دو قفس در عمق۴۰ متری منطقه ساحلی نصب و ۳۰۰ هزار بچه ماهی آزاد به وزن تقریبی ۷۰ گرم و حدود ۱۰۰۰ بچه ماهی خاویاری به وزن تقریبی ۱۰۰ گرم در آن‌ها رهاسازی شد. براساس پیش‌بینی‌ها میزان تولید نهایی این طرح ۶۰ تن در سال بود که هیچ‌گاه این میزان تولید نشد و این طرح نیز با شکست مواجه شد.

کاهش جمعیت ماهیان خاویاری

مشابه چنین طرحی در ابتدای دولت اصلاحات جهت صید ماهی کیلکا و تولید پودر ماهی در استان گیلان اجرا شد که‌باوجود احداث اسکله صید کیلکا در بندر کیاشهر و خرید لنج ‌برای صید و احداث کارخانه های پودر ماهی اجرای طرح ناموفق بود. به‌دلیل آنکه ماهی کیلکا غذای ماهیان خاویاری است، در سال‌های اخیر باتوجه به صید ماهی کیلکا، جمعیت ماهیان خاویاری نیز با کاهش مواجه شده است. طرح صید ماهیان کیلکا با همه تبلیغات گسترده و تبعات زیست‌محیطی موجود و هزینه‌های میلیاردی صورت گرفته، منجر به شکست شد. باید در اجرای طرح‌های بدون ارزیابی اثرات زیست محیطی (پرورش ماهی درقفس) معقولانه و بر اساس ضوابط مورد بررسی قرار گیرد.

طرحی که قرار بود پایلوت باشد

با توجه به مصوبه هیات دولت در استان و تشکیل جلسات فراوان گیلان و احتمال شکست دوباره طرح پرورش ماهی در قفس و مخاطرات زیست محیطی آن ، مقرر شد که در بخش شرقی، مرکزی و غرب استان یک مجوز پایلوت صادر شود. اما به‌دلیل تعداد بالای متقاضیان طرح پرورش ماهی در قفس، مسئولان نظر خود را تغییر داده و دوباره تصمیم به صدور مجوز برای تمامی متقاضیان گرفته شد .

ارزیابی زیست محیطی جدی گرفته نشد!

با توجه به ضوابط و قوانین، پرورش ماهی بیش از ۱۰هکتار نیاز به ارزیابی زیست محیطی دارد.

چندی پیش خبری در برخی سایت ها مبنی بر پیدا شدن تعدادی قفس پرورش ماهی در منطقه سحرخیز محله لاهیجان منتشر شد. این قفس‌ها متعلق به مجموعه پرورش ماهی در کیاشهر بوده است. توفان، قفس ها را تا سواحل سحرخیز محله لاهیجان انتقال داده بود. نکته قابل توجه اینجاست که این موضوع دومین حادثه در دو سال اخیر بوده است که طرح پرورش ماهی به اصطلاح پایلوت اجرا می‌شود.

قفس‌های چینی را باد برد

از آنجایی‌که قفس‌ها در عمق ۲۰ تا ۴۰ متری نصب و با استفاده از ۱۶ چنگک یا بیشتر مهار می‌شوند، قطر قفس‌ها ۱۰ متر و ارتفاع تور بیش از هشت متر است. جنس قفس‌ها از پلی اتیلن بوده و تکنولوژی ساخت چین است؛ هرچند تاکنون هیچ مسئولی دلیل اصلی آسیب‌های وارده به قفس‌ها را بیان نکرده است اما شواهد حاکی از آن است قفس‌های ساخت چین تحمل توفان‌ها و امواج خروشان دریای کاسپین را ندارند یا شاید از تکنولوژی مناسبی استفاده نشده است. مسئولان شیلات و سازمان محیط‌زیست باید پیش‌بینی توان تکنولوژی چینی در دریای خروشان کاسپین را مد نظر قرار می‌دادند .

آنچه مهم است، تبعات جدا شدن این قفس‌هاست که بیشتر متوجه محیط‌زیست دریایی و تاثیرات آن بر جوامع حاشیه دریای کاسپین است. متاسفانه برخلاف تعهدات اولیه که مقرر شده بود فقط گونه‌های بومی در این قفس‌ها پرورش داده شوند، همان‌گونه که در نمونه اخیر مشاهده شد از ماهی قزل‌آلا ، گونه غیر بومی دریای کاسپین، در این قفس‌ها استفاده شده است. هر چند این طرح به اصطلاح به صورت پایلوت اجرا می‌شود اما بیش از ۹ شرکت با مجموع ظرفیت بالای ۱۰ هزار تن مجوز ، با پایلوت بودن پروژه همخوانی ندارد.

محیط زیست کاسپین در خطر

از سوی دیگر هر گونه پرورش ماهی در دریای کاسپین مستلزم بررسی ارزیابی اثرات زیست محیطی در این دریاست و باید بررسی کرد که آیا دریا، توان باز پالایی آلودگی ناشی از پرورش این ماهیان در این حجم زیادرا دارد یا خیر؟!

البته مساله انتقال بیماری‌ها توسط گونه های غیر بومی نیز مطرح است که با توجه به بسته بودن اکوسیستم دریای کاسپین بسیار اهمیت ‌دارد.متاسفانه پاسخ سازمان محیط‌زیست و به‌ویژه معاونت محیط زیست دریایی آن در مقابل انتقاد فعالان محیط‌زیست این بوده که‌اکنون پرورش ماهی در دریا به صورت پایلوت است.

حال پرسش این است که مجوز بیش از ۱۰ هزار تن ماهی«تعریف» پایلوت دارد؟ این امر در شرایطی است که به‌بیش از ۹ شرکت مجوز فعالیت در سایت‌های مختلف پرورش ماهی صادر شده است، حال اگر بنا بر پایلوت باشد یک یا دو مجوز کافی بود. بعید به نظر می‌رسد معاونت محیط‌زیست دریایی سازمان با توجه به اینکه در حوزه دانشگاهی چه در ایران و چه خارج از کشور، جایگاه ممتازی دارند، مفهوم پایلوت را متوجه نشده باشند!. آیا معاونت محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست در آینده پاسخگو حوادث زیست محیطی پرورش ماهی در قفس در دریای کاسپین خواهند بود؟!.

ریسک پرورش ماهی در قفس

معاونت دریایی سازمان حفاظت محیط زیست، نامه ای با موضوع گزارش ارزیابی ریسک پرورش ماهی در قفس، خطاب به معاون توسعه آبزی پروری سازمان شیلات به شرح ذیل ارسال ‌کرد:« عطف به نامه شماره ۴۰۶۲۹/دم مورخ ۲۶/۱۲/۹۴ آن سازمان و درخواست شرح خدمات برای تهیه گزارش ارزیابی ریسک پرورش ماهی در قفس با توجه به شرایط ویژه و حساس پرورش ماهیان بیگانه و غیربومی در اکوسیستم های آبی کشور و ضرورت تهیه این گزارش، به‌این وسیله چهارچوب اصلی شرح خدمات مربوطه به شرح ذیل ارسال می‌شود.

شناسایی زیستگاه‌ها و مناطق و گونه‌های حساس منطقه، مطالعه فیزیکو-شیمیایی رسوبات، لیست گونه‌ها و فراوانی ماکروبنتوزها، بررسی وضعیت جریانات و عمق آب تا شعاع ۵۰۰ متری از محل سایت، اندازه‌گیری دما و شوری و اکسیژن محلول و میزان تولید اولیه آب، بررسی اثرات کوتاه مدت طرح، بررسی اثرات بلند مدت طرح، بررسی اثرات طرح بر سایر ماهیان مهم و شیلاتی آن منطقه، بررسی اثرات در محدوده نزدیک و در محدوده دور از محل طرح . ریسک‌ها شامل موارد زیر هستند که باید مورد ارزیابی قرار بگیرند.

۱- میزان تولید و افزایش بار مواد آلی تولید شده در فعالیت که شامل مواد دفعی ماهیان، ذرات غذایی خورده نشده، ضایعات حاصل از ارگانیسم های چسبنده به قفس، ماهیان مرده در حال تجزیه و ترکیبات محلول در آب ناشی از غذای خورده نشده است.

۲- میزان افزایش مواد غیر آلی تولید شده ( عناصر کمیاب و میکرونوترینت های موجود در مواد دفعی و غذای خورده نشده) و نیتروژن و فسفر موجود در ترکیبات دفعی ماهیان.

۳- میزان فلزات سنگین که ممکن است در ضایعات حاصله از فعالیت موجود باشد ( ترکیبات فلز روی در غذا و مواد دفعی و همچنین فلز مس ناشی از ترکیبات آنتی فولینگ).

۴- تبادلات بیولوژیکی ماهیان فرار کرده با جمعیت‌های طبیعی آبزیان( فرار ماهی ها یا تخم های بارور و گامت‌های آن‌ها).

۵- تاثیر سازه های قفس بر جذب سایر گونه ها(پرندگان دریایی، ماهیان دیگر، پستانداران و خزندگان دریایی).

۶- آنالیز ریسک باقی مانده آنتی بیوتیک ها و دیگر مواد دارویی.

۷- ارزیابی ریسک ارتباط زیستی و فیزیکی ماهیان فرار کرده از قفس با جمعیت های طبیعی ماهیان منطقه و همچنین دیگر آبزیان نظیر رقابت برای زیستگاه و تغذیه، هیبرید سازی با جمعیت های طبیعی و افزایش شکار گونه‌های منطقه که جزو ریسک های بالقوه هستند.

۸- معرفی عوامل بیماری‌زا یا انگل ها به گونه های دیگر (‌انگل ها و میکروب های بیماری‌زا ی داخلی و انگل‌ها و میکروب های خارجی ماهیان).

۹- احتمال ایجاد میکروب های بیماری‌زای مقاوم در منطقه که جمعیت های طبیعی ماهیان را تهدید کند.

روزنامه قانون نوشت:در صورت وجود تفاوت های اکوسیستمی ، ارزیابی ریسک پرورش در قفس برای هر منطقه مختص همان منطقه خواهد بود و برای مناطق دیگر نمی‌تواند مدنظر قرارگیرد. همچنین تخمین احتمال وقوع ریسک با ترکیب اطلاعات عددی و بحث در مورد اینکه عناصر آنالیز کمی عدم قطعیت چگونه در تخمین ریسک باید مورد استفاده قرار گیرند، مرحله پایانی کار را تشکیل می‌دهد.