بیمارستان‌هایی که در “بحران” سرافکنده شدند
“بعضی از بیمارستان‌هایی که عمر سازه آنها به کمتر از سه سال می‌رسد، در زلزله کرمانشاه آسیب دیده‌اند، اما برخی از ساختمان‌ها با عمر ۵۰ سال آسیب کمتری دیده‌اند. آیا در ساخت این ساختمان‌ها تقلبی شده است.؟” این جمله‌ای است که وزیر بهداشت در بازدیدش از بیمارستان‌های کرمانشاه به صراحت اعلام کرد و از دستگاه قضایی خواست تا با روش‌های قانونی با مقصرین این موضوع برخورد شود؛ بیمارستان‌هایی که در شرایط بحران از ارکان پدافند غیرعامل محسوب می‌شوند و صدالبته ملجاء پناه حادثه‌دیدگان…
“سرپل‌ذهاب”، “قصرشیرین” و… این نام‌ها یادآور رشادت‌های مردمانی است که هیچگاه نترسیدند، نه از بارش گلوله‌های سربی بر سرشان و نه از بلاهایی که در جنگ بر سرشان آمد. حالا این روزها دوباره مصیبت بر سرشان آوار شده و بی‌رحمانه‌های زلزله خانه و کاشانه‌شان را ویران کرده است؛ تمام شهر به تلی از خاک بدل شده و حتی مراکزی که باید در این شرایط به داد مردم برسند و حداقل جسم‌شان را از رنج‌ها برهاند، خود تهدیدی شدند برای جان‌شان.
حکایت بیمارستان‌هایی است که بی‌تردید باید اولین ملجاء و پناه حادثه‌دیدگان باشند، اما امروز خود تهدیدی برای مردمان به شمار می‌روند؛ بیمارستان‌هایی که در آزمون “حفظ ایمنی و مدیریت بحران” سرافکنده شدند. حال باید پرسید چه کسی مقصر تخریب بیمارستان سه ساله کرمانشاه است و چه کسانی باید مسوولیت چنین تلخکامی‌هایی را برعهده گیرند؟.
دکتر علی اردلان، مدیر گروه سلامت در حوادث و بلایای دانشگاه علوم پزشکی تهران و رییس دفتر مدیریت خطر بلایا معاونت بهداشت وزارت بهداشت در گفت‌وگو با ایسنا، ضمن ابراز تاسف نسبت به بروز زلزه ۷.۳ ریشتری در کرمانشاه و تخریب بیمارستان‌های مناطق زلزله‌زده، به موضوع ایمنی بیمارستان‌های کشور در برابر حوادث و بلایای طبیعی اشاره و اظهار کرد: ایران کشوری حادثه‌خیز بوده و در معرض انواع مخاطرات طبیعی، بویژه زلزله و سیل قرار دارد. در عین حال باید توجه کرد که بیمارستان‌ها همیشه خط مقدم پاسخگویی به حوادث و بلایا هستند و در مواقع بحران، کاربردهای چندگانه دارند.
پیشگیری بهتر از درمان بود!
وی با بیان اینکه اولین کاربردی که از بیمارستان به ذهن می‌آید، رسیدگی به مصدومین و مجروحین حوادث و بلایا است، گفت: از طرفی سالم ماندن بیمارستان‌ها در شرایط بعد از حوادث نشانه ثبات، انسجام و امنیت اجتماعی است. در عین حال سالم ماندن یک بیمارستان بعد از بروز یک حادثه منجر به آرامش‌خاطر آسیب دیدگان شهر و جامعه هم می‌شود. بنابر تجربیاتی که در دنیا و ایران وجود دارد، بسیار مهم است که پیش از بروز حوادث برای ایمنی بیمارستان‌هایمان کار کنیم.
اردلان با بیان اینکه طی دهه گذشته در ایران با نگاه به این ضرب‌المثل که پیشگیری بهتر از درمان است، رویکرد پاسخ به سمت رویکرد پیشگیری تغییر مسیر داده است، افزود: این موضوع هم در سیاست‌گذاری نظام سلامت و هم در اقداماتی که انجام شده، کاملا واضح و مشخص است. از جمله این اقدامات می‌توان به ایجاد سامانه سنجش کمی ایمنی بیمارستان‌ها برای حوادث و بلایا با نام اختصاری FHSI اشاره کرد که به وزارت بهداشت این توانایی را داده که ایمنی بیمارستان‌ها را برای حوادث و بلایا به صورت کمی و بر اساس یک ابزار و متدولوژی استاندارد اندازه‌گیری کند.
به گفته مدیر گروه سلامت در حوادث و بلایای دانشگاه علوم پزشکی تهران، سامانه سنجش کمی ایمنی بیمارستان‌ها، سه شاخص کلی شامل آمادگی عملکردی، ایمنی سازهای و ایمنی غیرسازه‌ای را مورد سنجش قرار می‌دهد و از سال ۱۳۹۲ در کشور به صورت پایلوت اجرا شد و همزمان با آغاز برنامه طرح تحول نظام سلامت این سامانه هم در اعتباربخشی بیمارستان‌های کشور ادغام شد. یعنی از قبل به صورت آزمایشی راه افتاده بود، اما اکنون تمام بیمارستان‌ها ملزم به انجام این اندازه‌گیری‌ها شده‌اند.
اردلان با بیان اینکه اندازه‌گیری‌های این سامانه میزان هریک از شاخص‌های سه‌گانه را اعلام کرده و متناسب با آنها برنامه‌های مداخله‌ای ترتیب می‌دهد، گفت: به عنوان مثال در سال ۱۳۹۲ متوسط ایمنی بیمارستان‌ها در کشور ۳۴ درصد بود که البته در آن زمان ۲۲۴ بیمارستان در این اندازه‌گیری‌ها مشارکت کرده بودند. بنابراین نکته مهم این است که بیمارستان‌ها هم باید توانایی انجام این اندازه‌گیری‌ها را داشته باشند. در سال گذشته که این اندازه‌گیری‌ها تکرار شد و ۴۲۱ بیمارستان در آن مشارکت کردند، ایمنی کلی بیمارستان‌های شرکت‌کننده به ۴۳ درصد رسید. یعنی در طی طرح تحول نظام سلامت رشد ایمنی بیمارستان‌ها از ۳۴ درصد به ۴۳ درصد را شاهد بودیم.
رییس دفتر مدیریت خطر بلایا معاونت بهداشت وزارت بهداشت با اشاره به آمار سه شاخص ایمنی بیمارستانی، گفت: بر اساس آمارها میزان آمادگی عملکردی ۴۱ درصد، ایمنی غیرسازه‌ای ۴۷ درصد و ایمنی سازهای ۴۲ درصد است. همه این درصدها بر اساس یک نمره از ۱۰۰ محاسبه شده است، نه بر اساس تعداد بیمارستان‌ها. باید توجه کرد که این درصدها برای بیمارستان‌هایی است که در این برنامه مشارکت کردند که نزدیک به ۵۰ درصد بیمارستان‌ها را شامل می‌شود و در ۴۲۱ بیمارستان اعم از دولتی و غیردولتی انجام شده است.
آمار دقیقی از ایمنی کل بیمارستان‌ها نداریم
اردلان با بیان اینکه بنابراین هنوز دو سال زمان نیاز داریم تا از تمام بیمارستان‌های کشور آمار دقیق دریافت کنیم، اظهار کرد: بنابراین این آمار مربوط به بیمارستان‌هایی است که در برنامه مشارکت کردند و ما از آنها انتظار داریم که نسبت به بیمارستان‌هایی که در این برنامه شرکت نداشتند، وضعیت بهتری داشته باشند. در عین حال ایمنی ۴۳ درصدی، حداکثر ایمنی این بیمارستان‌ها است و ممکن است با لحاظ کردن تمام بیمارستان‌های کشور، این عدد پایین‌تر هم بیاید. البته در برخی بیمارستان‌ها شاهد بهبود وضعیت ایمنی هم هستیم که بخشی از آن به دلیل هزینه‌هایی است که در راستای نوسازی بیمارستان‌ها انجام شده یا آموزش‌هایی که برای ارتقاء آمادگی بیمارستان‌ها ارائه شده است.
با شرایط ایمن در بیمارستان‌ها فاصله داریم
وی تاکید کرد: باید توجه کرد که ما هنوز تا رسیدن به شرایط ایده‌آل و متناسب برای ایمنی بیمارستان‌ها که عددی بین ۷۰ تا ۸۰ درصد است، فاصله داریم و باید تلاش کنیم تا به نقطه ایده‌آل دست یابیم. همچنین باید ظرفیت‌سازی کنیم تا تمام بیمارستان‌هایمان وارد این برنامه شوند. از سال گذشته که بحث ورود سامانه کمی به اعتباربخشی اتفاق افتاد، این عدد رو به افزایش است. طبق آخرین آمار ۴۷۱ بیمارستان وارد این برنامه شدند و منتظر هستیم تا سایر بیمارستان‌ها هم اعداد و ارقام‌شان را ارسال کنند تا بتوانیم آمار جدیدی از میزان ایمنی بیمارستان‌ها گزارش کنیم.
اردلان به برنامه‌های مداخله‌ای وزارت بهداشت برای ظرفیت‌سازی در بیمارستان‌ها در راستای شرکت در این سنجش اشاره و اظهار کرد: وزارت بهداشت به صورت گسترده برنامه‌های ظرفیت‌سازی و آموزش ایمنی بیمارستان‌ها برای بلایا را در دستور کار دارد و به طور مرتب آنها را اجرا می‌کند. این برنامه‌ها به صورت برنامه‌های آموزشی ملی است که مدیران بحران بیماستان‌ها در قطب‌های مدیریت بحران کشور و دانشگاه‌های علوم پزشکی آموزش می‌بینند و بعد این آموزش‌ها را در بیمارستان‌های خود ارائه داده و اندازه‌گیری‌ها را تکرار می‌کنند. افراد آموزش دهنده هم شامل تیمی هستند که ابعاد مختلف این برنامه را اعم از آمادگی عملکردی، سازهای و غیرسازه‌ای به طور تخصصی در بیمارستان‌ها ارائه می‌دهند.
وی با بیان اینکه برنامه FHSI برنامه‌ای مشهور بوده و حتی به صورت مطالعه موردی سازمان ملل منتشر شده است، اظهار کرد: به هر حال ما در این حوزه تا رسیدن شرایط ایده‌آل و ایمن، فاصله نسبتا زیادی داریم. بخشی از این مشکل به فرسودگی ساختمان‌های بیمارستانی که در گذشته ساخته شدند، بازمی‌گردد و بخش دیگری از آن هم ناشی از توجه ناکافی به بحث ایمنی به عنوان یک بحث عمومی است. در حال‌حاضر می‌بینیم که در جامعه توجه به حوادث و بلایا بسیار زیاد شده، اما هنوز تا جایی که ایمنی به صورت فرهنگ درآید، فاصله زیادی داریم.
بیمارستان‌هایی که در “بحران” کارایی ندارند
رییس دفتر مدیریت خطر بلایا معاونت بهداشت وزارت بهداشت با اشاره به چالشی با عنوان هماهنگی وزارت بهداشت با سایر دستگاه‌های مرتبط در حوزه بلایا و حوادث، گفت: به عنوان مثال در شهر تهران بزرگ‌ترین بیمارستان‌های ریفرال مانند بیمارستان‌های شریعتی، امام خمینی(ره)، شهدای تجریش و… که اولین بیمارستان‌هایی هستند که در صورت بروز حادثه بیماران به آنجا مراجعه می‌کنند، در مناطقی از شهر قرار گرفتند که در شرایط عادی هم با حجم ترافیکی زیادی مواجهند و به همین دلیل دسترسی به آنها بسیار سخت است. این مسائل نیازمند هماهنگی‌هایی خارج از وزارت بهداشت است. اگر شما بهترین بیمارستان را از نظر سازهای داشته باشید، اما در زمان حادثه امکان دسترسی به آن فراهم نباشد، آن بیمارستان عملا کارایی نخواهد داشت.
اردلان با اشاره به سه شاخص مورد توجه در سنجش ایمنی بیمارستان‌ها، گفت: باید توجه کرد که سازه چیزی است که وزن تحمل می‌کند؛ شامل دیوار، سقف و ستون. حال آنچه غیر از این است اعم از تاسیسات، تجهیزات و دکوراسیون، غیرسازه‌ای محسوب می‌شود. آمادگی عملکردی هم به این معنی است که بیمارستان کمیته مدیریت بحران، سامانه مدیریت حادثه، اتاق هدایت عملیات بحران، ذخیره دارو و آب و غذا داشته باشد، به پرسنلش آموزش دهد و … حال باید توجه کرد که ایمن‌سازی غیرسازه‌ای نسبتا ارزان است. به عنوان مثال در سال گذشته در ایلام سیل آمد و سی‌تی‌اسکن بیمارستان دچار آب‌گرفتگی شد و این دستگاه نزدیک به یک ماه در استان ایلام از کار افتاده بود یا در تهران بعد از بروز آن طوفان معروف، برق یکی از بیمارستان‌های اصلی شهر قطع شد. علی‌رغم اینکه که در دستورالعمل آمده بود که بیمارستان باید ژنراتورش را به طور مرتب تست کند و ژنراتور ذخیره هم داشته باشد، اما برق قطع شد و بیمارستان تا حدودی از کار افتاد.
بیمارستان‌هایی که فرو می‌ریزند
وی ادامه داد: بنابراین باید توجه کرد که تامین این امکانات، مداخلات ایمنی است و هزینه کمتری در پی دارد. یکی از تلخ‌ترین حوادثی که اتفاق افتاد که به زمان زلزله آذربایجان شرقی بازمی‌گردد، این بودکه بیمارستان “هریس” علی‌رغم اینکه فقط یکسال از ساختش گذشته بود، بعد از زلزله به‌گونه‌ای تخریب شد که در زمان حادثه که بیشترین نیاز به آن وجود داشت، از عملکرد خارج شد. بنابراین هماهنگی دقیق‌تر و نزدیک‌تر وزارت بهداشت به عنوان ناظر و همچنین سازنده بیمارستان‌ها یعنی وزارت راه و شهرسازی به عنوان مجری، بخشی از راه‌حل است. البته نظارت وزارت بهداشت هم جزیی بوده و نظارت در حین کار بر عهده سازنده است و وزارت بهداشت خروجی نهایی را تحویل می‌گیرد، اما لازم است که نظارت‌های میانی هم در این زمینه از سوی وزارت بهداشت و وزارت راه و شهرسازی اضافه شود. در عین حال اگر بیمارستانی دچار مشکل شد باید پیگیری کرد که این بیمارستان چه مشکلی داشته و آن را اعلام کنیم. به هر حال وقتی بیمارستانی تخریب می‌شود، یعنی نظارت‌ها به صورت دقیق انجام نشده بود. البته وزارت بهداشت تخریب بیمارستان هریس را پیگیری کرد و دست‌آموخته‌های آن را هم در ساخت بیمارستان‌های جدید استفاده می‌کند و امیدواریم دیگر شاهد چنین حوادث تلخی نباشیم.
بحران در “تهران”
اردلان با بیان اینکه بیمارستان‌ها مهم هستند و چشم امید مردم در مواقع بحران به بیمارستان‌هاست، گفت: بیمارستان اولین جایی است که بعد از وقوع حادثه مردم به آنجا پناه می‌برند. بنابراین شرط عقل این است که خود این بیمارستان‌ها در شرایط ایمنی باشند. در تهران هم میزان آمادگی به همین میزانی است که اعلام کردم، اما باید توجه کرد حادثه‌ای مانند زلزله، سناریوهای مختلفی دارد. به هر حال تهران یک کلان‌شهر است و ممکن است که گسل شمال شرق یا جنوبش فعال شود، یعنی تمام شهر تحت تاثیر قرار می‌گیرد، اما در برخی مناطق تاثیرش بیشتر است. بنابراین بروز زلزله در تهران که همه از آن نگران هستند یک سناریوی محتمل است. از طرفی ممکن است در این کلان‌شهر با سناریوهای دیگری هم مواجه شویم که طبیعتا سیستم مدیریت بحران و ایمنی بیمارستان‌های ما را به چالش بکشد. از طرفی می‌شود از توانی که در بیمارستان‌ها و سیستم مدیریت بحران ما وجود دارد، برای مقابله با حوادث استفاده کرد.
اردلان درباره همکاری وزارت بهداشت و شهرداری تهران در زمینه بازسازی بیمارستان‌های فرسوده نیز گفت: وزارت بهداشت در زمینه‌های مختلف با شهرداری همکاری می‌کند. بحثی که در زمینه شهر تهران وجود دارد این است که در شهر تهران متاسفانه شاهد ساخت و سازهای غیر ایمن و کاربری زمین به صورت غیراصولی هستیم. یعنی همین الان در محلات مختلف تهران انواع و اقسام ساخت و ساز برج‌ها و ساختمان‌های بلندمرتبه در معابر باریک وجود دارد و شاهد پارک خوردروها در معابر تاریک و تنگ هستیم؛ به طوریکه ممکن است در یک آتش‌سوزی ساده هم امکان تردد در این معابر وجود نداشته باشد، چه برسد به اینکه بخواهیم تخلیه اضطراری برای زلزله انجام دهیم. هرچند در این سال‌ها نظارت بهتر شده اما کماکان شاهد این ساخت‌وسازها هستیم که مرتبا خطر جدید برای شهر ایجاد می‌کند و به این راحتی هم قابل اصلاح نیست.
۷۰ درصد بیمارستان‌ها غیر ایمن هستند
وی درباره میزان بیمارستان‌های غیرایمن هم گفت: چند سال قبل وزارت بهداشت آمار بیمارستان‌های غیرایمن را ۷۰ درصد اعلام کرده بود که فکر می‌کنم در حال حاضر هم این عدد با کمی بهبود حول‌وحوش همین میزان است.
بیش از ۹۵ درصد فوتی‌های ناشی از مخاطرات ایرانیان به دلیل تخریب ساختمان‌هاست
اردلان با بیان اینکه بیمارستان‌ها یکی از ارکان پدافند غیرعامل هستند، گفت: بیش از ۹۵ درصد فوتی‌های ناشی از مخاطرات طبیعی در ایران به دلیل تخریب ساختمان‌ها است. البته ارائه آمار مرگ‌ومیر در حوزه بلایا کمی سخت است؛ چراکه به عنوان مثال در یک مقطع زمانی با زلزله بم مواجه می‌شویم که بیش از ۲۶۰۰۰ نفر کشته می‌دهد و متوسط سالانه آمار را تغییر می‌دهد. بر این اساس ما متوسط آمارها را بر اساس دوره طولانی اعلام می‌کنیم. بر این اساس متوسط آمار فوت ناشی از حوادث طبیعی در ایران سالانه ۲۹۰۰ نفر است و حدود یک‌ونیم میلیون نفر هم تحت تاثیر قرار می‌گیرند. حال طبیعتا این آمار در یک سال بدون حادثه کم می‌شود و در یک سال که با حادثه مواجه می‌شویم، بالا می‌رود.
