بازگشت 800 نخبه به ایران
«در سال‌های گذشته آمارهای کاذب در خصوص آمار مهاجرت دانشجویان و نخبگان از کشور بسیار منتشر شده است. گاهی این دروغ‌ها آنقدر تکرار می‌شوند که همه باورشان می‌شود. همین حالا این جمله را به فارسی جست‌وجو کنید: «ایران بر اساس گزارش صندوق بین‌المللی پول بالاترین آمار مهاجرت نخبگان بین ۹۱ کشور را دارد.»
صندوق بین‌المللی پول یا همان IMF یک بار در سال ۱۹۹۹ گزارشی در خصوص موضوع مهاجرت منتشر کرد. سطر به سطر این گزارش را من و همکارانم خوانده‌ایم، هیچ جای این گزارش چنین جمله‌ای ذکر نشده است. اما این دروغ‌ها آنقدر در میان خبرهای اینترنتی هستند که برخی وقتی آنها را می‌بینند فرض را بر این می‌گذارند که چون در اینترنت آمده، لابد حقیقت دارد. » «علی مرتضی بیرنگ»، قائم مقام بین‌الملل معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری می‌گوید که آنقدر اخبار کذب در خصوص مهاجرت دانشجویان و نخبگان ایرانی فراوان است و آمارهای رنگ‌به‌رنگ در این حوزه منتشر شده که سرانجام سال گذشته کار مطالعاتی بر روی این موضوع انجام شده است.
مطالعه‌ای که به گفته او کاملا بر اساس منابع خارجی صورت گرفته؛ گزارش OECD، IMF، یونسکو، اداره مهاجرت امریکا و… مطالعه‌ای که بیرنگ به آن اشاره می‌کند با عنوان «بررسی تطبیقی وضعیت کشور در مهاجرت و جابه‌جایی بین‌المللی افراد تحصیلکرده» توسط پژوهشکده مطالعات فناوری منتشر شده است که پر از آمارها، نمودارها و جدول‌های مقایسه‌ای که می‌توان آن را در یک جمله از این گزارش خلاصه کرد: «بر اساس آمار سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD)، ایران جزو کشورهای با تعداد بالای ارسال‌کننده دانشجو به کشورهای پیشرفته محسوب نمی‌شود.
ایران با داشتن ۳۲ هزار و ۷۵۸ دانشجو در OECD در میان ۱۰ کشور برتر فرستنده دانشجو قرار ندارد. » امریکا یکی از دانشجوپذیرترین کشورهای توسعه یافته است و بر طبق این مطالعه «ایران با ارسال ۹۶۰۰ دانشجو به کشور امریکا رتبه ۱۹ (از میان ۷۴ کشور مورد بررسی) ارسال دانشجو به امریکا را به خود اختصاص داده است. » تعداد کل دانشجویان خارجی ایرانی در سال ۲۰۱۵، به حدود ۴۸ هزار نفر رسید که با آمار و ارقامی که در برخی رسانه‌ها با عنوان مهاجرت سالانه ۱۵۰ هزار یا ۱۸۰ هزار دانشجو به خارج از کشور اعلام شده بود، اختلاف فاحشی دارد.
اما بحث دیگر او و البته مطالعه منتشر شده توسط بنیاد نخبگان، بحث این است که بر چه اساس فرآیند مهاجرت یا خروج از کشور برای کار و تحصیل را با نام «فرار مغزها» می‌خوانیم؟ «حضور دانشجو در یک کشور دیگر عیب و مصیبت نیست. کل دنیا این موضوع را دارند. جابجایی نیروی انسانی روندی جهانی و روبه‌رشد است. تعداد دانشجویان خارجی در دنیا طی حدود ۱۰ سال گذشته تقریبا دو برابر شده است. نسبت دانشجوهای ایرانی داخل کشور به دانشجویان ایرانی خارج از کشور معادل شاخص امریکا است. یعنی به همین نسبت برای تحصیل از امریکا خارج می‌شوند. ما اصلا سطح مهاجرت دانشجویانمان قابل مقایسه با میزان خروج دانشجویان از عربستان نیست، این کشور ۵ برابر ما دانشجو در امریکا دارد اما کسی نام فرار نخبگان روی آن نمی‌گذارد. اصلا این اصطلاح فرار مغزها غیرعلمی است.
کسی که برای تحصیل و کار به خارج از کشور می‌رود که فرار نکرده. چرا این برچسب را روی آنها می‌زنیم؟ یک اسمی را می‌گذاریم و آنقدر رویش مانور می‌دهیم که طرف برنگردد. رفتن دانشجو به خارج از کشور برای تحصیل، مهاجرت نخبگان نیست و توصیه نبوی به کسب علم فراتر از مرزها نشان می‌دهد که این موضوع امری منفی نیست، اما بازگشت به کشور یا قطع ارتباط اثربخش با وطن مساله اصلی است که ما برای این موضوع برنامه‌ای طراحی کرده‌ایم. »
دوست دارید به کشورتان برگردید؟
«علیرضا تازه برای دیدن خانواده‌اش به تهران برگشته بود که مقامات دولتی از طریق لینکدین با او تماس گرفتند و پیشنهاد دادند که از انگلستان به ایران برگردد و به رشد اقتصاد کشور کمک کند. »، «ناشید در فکر برگشت به کشورش بود که پیامی روی فیسبوک دریافت کرد، پیامی از یک مقام دولتی برای دعوت از او برای بازگشت به ایران. اول فکر کرد که شوخی است اما پس از آمدن به تهران و ملاقات با مقامات به ایران بازگشت. » نقل قول اول را دو سال قبل نشریه کریستین ساینس مونیتور نوشت و دومی را فاینشنال تایمز همین امسال منتشر کرد. رسانه‌هایی که به اقدامات جدید دولت ایران و تلاش برای بازگرداندن نخبگان به کشور پرداخته‌اند. روند آرام‌آرام مهاجرت معکوس که از اواخر زمستان ۹۳ آغاز شد.
بنیاد نخبگان و معاونت علمی ریاست‌جمهوری از دو سال و نیم گذشته در اقدامی مشترک تلاش کرده‌اند تا بر روی دیگر قصه مهاجرت کار کنند؛ کمک برای بازگشت نخبگان به کشور. برنامه‌ای برای همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی خارج از کشور تدوین شده تا کسانی که می‌خواهند برگردند یا همکاری با نهادهای علمی داخل کشور داشته باشند، بتوانند زیر پوشش این برنامه قرار بگیرند: «این برنامه اسفند ۹۳ آغاز شد، خیلی‌ها آمدند و در حد سخنرانی و برگزاری کارگروه‌های علمی مشارکت کردند اما گذشته از اینها سال ۹۴ بود که ۱۲۵ نفر در قالب طرح ما کامل به کشور بازگشتند، سال گذشته ۴۵۰ نفر به ایران برگشتند، تا امروز که داریم صحبت می‌کنیم حدود ۸۰۰ نفر برگشته‌اند و در کشور مشغول به کار هستند. »
می‌گوید که استقبال از این برنامه بیشتر از حد انتظار بوده است تا جایی که کمبود بودجه شرایط این برنامه را کمی دشوارتر کرده است. تا سال قبل فارغ‌التحصیلان ۴۰۰ دانشگاه برتر دنیا می‌توانستند درخواست بدهند و از تسهیلات این برنامه استفاده کنند: «به خاطر استقبال زیاد و محدودیت منابع اعلام کردیم که فقط فارغ‌التحصیلان ۱۰۰ دانشگاه برتر دنیا می‌توانند درخواست خود را برای‌مان بفرستند. با این وجود همچنان مثل روال سال قبل این بچه‌ها دارند برمی‌گردند. ۱۰ درصد این کسانی که برگشته‌اند فارغ‌التحصیلان ۲۰ دانشگاه برتر دنیا هستند و ۳۰ درصد آنهایی که برگشتند، بیش از ۱۰ سال است که ایران نبوده‌اند. »
در حالت عادی اگر کسی برای عضویت در هیات علمی وارد کشور شود، در خوش‌بینانه‌ترین حالت یک سال طول می‌کشد تا بتوانند از خوان‌های پیش‌روی تایید مدرک و جذب توسط دانشگاه و غیره بگذرند، این همان روندی است که در قالب این برنامه تسهیل شده: «کسانی که در این برنامه پذیرفته می‌شوند، قبل از برگشتن به ایران درخواست می‌دهند و پس از تایید، در عرض ۲۵ روز کل فرآیند جذب آنها انجام می‌شود و از روزی که می‌آیند مشخص است که ایشان قرار است در فلان دانشگاه و فلان دانشکده با فلان استاد مشغول همکاری شود. از ماه اول حقوق و بیمه در نظر گرفته می‌شود، می‌توانند از تسهیلات نظام وظیفه تخصصی استفاده کنند و دسترسی‌شان به مراکز پژوهشی برقرار است. تاکنون حدود ۵۰ شرکت استارتاپ توسط عده‌ای از این بازگشته‌ها به وطن راه‌اندازی شده است و ۵۰۰ فارغ‌التحصیل داخلی در این شرکت‌ها مشغول به کار هستند.»
