بازگشت 800 نخبه به ايران
«در سال‌هاي گذشته آمارهاي كاذب در خصوص آمار مهاجرت دانشجويان و نخبگان از كشور بسيار منتشر شده است. گاهي اين دروغ‌ها آنقدر تكرار مي‌شوند كه همه باورشان مي‌شود. همين حالا اين جمله را به فارسي جست‌وجو كنيد: «ايران بر اساس گزارش صندوق بين‌المللي پول بالاترين آمار مهاجرت نخبگان بين ٩١ كشور را دارد.»
صندوق بين‌المللي پول يا همان IMF يك بار در سال ١٩٩٩ گزارشي در خصوص موضوع مهاجرت منتشر كرد. سطر به سطر اين گزارش را من و همكارانم خوانده‌ايم، هيچ جاي اين گزارش چنين جمله‌اي ذكر نشده است. اما اين دروغ‌ها آنقدر در ميان خبرهاي اينترنتي هستند كه برخي وقتي آنها را مي‌بينند فرض را بر اين مي‌گذارند كه چون در اينترنت آمده، لابد حقيقت دارد. » «علي مرتضي بيرنگ»، قائم مقام بين‌الملل معاونت علمي و فناوري رياست‌جمهوري مي‌گويد كه آنقدر اخبار كذب در خصوص مهاجرت دانشجويان و نخبگان ايراني فراوان است و آمارهاي رنگ‌به‌رنگ در اين حوزه منتشر شده كه سرانجام سال گذشته كار مطالعاتي بر روي اين موضوع انجام شده است.
مطالعه‌اي كه به گفته او كاملا بر اساس منابع خارجي صورت گرفته؛ گزارش OECD، IMF، يونسكو، اداره مهاجرت امريكا و… مطالعه‌اي كه بيرنگ به آن اشاره مي‌كند با عنوان «بررسي تطبيقي وضعيت كشور در مهاجرت و جابه‌جايي بين‌المللي افراد تحصيلكرده» توسط پژوهشكده مطالعات فناوري منتشر شده است كه پر از آمارها، نمودارها و جدول‌هاي مقايسه‌اي كه مي‌توان آن را در يك جمله از اين گزارش خلاصه كرد: «بر اساس آمار سازمان همكاري اقتصادي و توسعه (OECD)، ايران جزو كشورهاي با تعداد بالاي ارسال‌كننده دانشجو به كشورهاي پيشرفته محسوب نمي‌شود.
ايران با داشتن ٣٢ هزار و ٧٥٨ دانشجو در OECD در ميان ١٠ كشور برتر فرستنده دانشجو قرار ندارد. » امريكا يكي از دانشجوپذيرترين كشورهاي توسعه يافته است و بر طبق اين مطالعه «ايران با ارسال ٩٦٠٠ دانشجو به كشور امريكا رتبه ١٩ (از ميان ٧٤ كشور مورد بررسي) ارسال دانشجو به امريكا را به خود اختصاص داده است. » تعداد كل دانشجويان خارجي ايراني در سال ۲۰۱۵، به حدود ۴۸ هزار نفر رسيد كه با آمار و ارقامي كه در برخي رسانه‌ها با عنوان مهاجرت سالانه ١٥٠ هزار يا ١٨٠ هزار دانشجو به خارج از كشور اعلام شده بود، اختلاف فاحشي دارد.
اما بحث ديگر او و البته مطالعه منتشر شده توسط بنياد نخبگان، بحث اين است كه بر چه اساس فرآيند مهاجرت يا خروج از كشور براي كار و تحصيل را با نام «فرار مغزها» مي‌خوانيم؟ «حضور دانشجو در يك كشور ديگر عيب و مصيبت نيست. كل دنيا اين موضوع را دارند. جابجايي نيروي انساني روندي جهاني و روبه‌رشد است. تعداد دانشجويان خارجي در دنيا طي حدود ١٠ سال گذشته تقريبا دو برابر شده است. نسبت دانشجوهاي ايراني داخل كشور به دانشجويان ايراني خارج از كشور معادل شاخص امريكا است. يعني به همين نسبت براي تحصيل از امريكا خارج مي‌شوند. ما اصلا سطح مهاجرت دانشجويانمان قابل مقايسه با ميزان خروج دانشجويان از عربستان نيست، اين كشور ٥ برابر ما دانشجو در امريكا دارد اما كسي نام فرار نخبگان روي آن نمي‌گذارد. اصلا اين اصطلاح فرار مغزها غيرعلمي است.
كسي كه براي تحصيل و كار به خارج از كشور مي‌رود كه فرار نكرده. چرا اين برچسب را روي آنها مي‌زنيم؟ يك اسمي را مي‌گذاريم و آنقدر رويش مانور مي‌دهيم كه طرف برنگردد. رفتن دانشجو به خارج از كشور براي تحصيل، مهاجرت نخبگان نيست و توصيه نبوي به كسب علم فراتر از مرزها نشان مي‌دهد كه اين موضوع امري منفي نيست، اما بازگشت به كشور يا قطع ارتباط اثربخش با وطن مساله اصلي است كه ما براي اين موضوع برنامه‌اي طراحي كرده‌ايم. »
دوست داريد به كشورتان برگرديد؟
«عليرضا تازه براي ديدن خانواده‌اش به تهران برگشته بود كه مقامات دولتي از طريق لينكدين با او تماس گرفتند و پيشنهاد دادند كه از انگلستان به ايران برگردد و به رشد اقتصاد كشور كمك كند. »، «ناشيد در فكر برگشت به كشورش بود كه پيامي روي فيسبوك دريافت كرد، پيامي از يك مقام دولتي براي دعوت از او براي بازگشت به ايران. اول فكر كرد كه شوخي است اما پس از آمدن به تهران و ملاقات با مقامات به ايران بازگشت. » نقل قول اول را دو سال قبل نشريه كريستين ساينس مونيتور نوشت و دومي را فاينشنال تايمز همين امسال منتشر كرد. رسانه‌هايي كه به اقدامات جديد دولت ايران و تلاش براي بازگرداندن نخبگان به كشور پرداخته‌اند. روند آرام‌آرام مهاجرت معكوس كه از اواخر زمستان ٩٣ آغاز شد.
بنياد نخبگان و معاونت علمي رياست‌جمهوري از دو سال و نيم گذشته در اقدامي مشترك تلاش كرده‌اند تا بر روي ديگر قصه مهاجرت كار كنند؛ كمك براي بازگشت نخبگان به كشور. برنامه‌اي براي همكاري با متخصصان و دانشمندان ايراني خارج از كشور تدوين شده تا كساني كه مي‌خواهند برگردند يا همكاري با نهادهاي علمي داخل كشور داشته باشند، بتوانند زير پوشش اين برنامه قرار بگيرند: «اين برنامه اسفند ٩٣ آغاز شد، خيلي‌ها آمدند و در حد سخنراني و برگزاري كارگروه‌هاي علمي مشاركت كردند اما گذشته از اينها سال ٩٤ بود كه ١٢٥ نفر در قالب طرح ما كامل به كشور بازگشتند، سال گذشته ٤٥٠ نفر به ايران برگشتند، تا امروز كه داريم صحبت مي‌كنيم حدود ٨٠٠ نفر برگشته‌اند و در كشور مشغول به كار هستند. »
مي‌گويد كه استقبال از اين برنامه بيشتر از حد انتظار بوده است تا جايي كه كمبود بودجه شرايط اين برنامه را كمي دشوارتر كرده است. تا سال قبل فارغ‌التحصيلان ٤٠٠ دانشگاه برتر دنيا مي‌توانستند درخواست بدهند و از تسهيلات اين برنامه استفاده كنند: «به خاطر استقبال زياد و محدوديت منابع اعلام كرديم كه فقط فارغ‌التحصيلان ١٠٠ دانشگاه برتر دنيا مي‌توانند درخواست خود را براي‌مان بفرستند. با اين وجود همچنان مثل روال سال قبل اين بچه‌ها دارند برمي‌گردند. ١٠ درصد اين كساني كه برگشته‌اند فارغ‌التحصيلان ٢٠ دانشگاه برتر دنيا هستند و ٣٠ درصد آنهايي كه برگشتند، بيش از ١٠ سال است كه ايران نبوده‌اند. »
در حالت عادي اگر كسي براي عضويت در هيات علمي وارد كشور شود، در خوش‌بينانه‌ترين حالت يك سال طول مي‌كشد تا بتوانند از خوان‌هاي پيش‌روي تاييد مدرك و جذب توسط دانشگاه و غيره بگذرند، اين همان روندي است كه در قالب اين برنامه تسهيل شده: «كساني كه در اين برنامه پذيرفته مي‌شوند، قبل از برگشتن به ايران درخواست مي‌دهند و پس از تاييد، در عرض ٢٥ روز كل فرآيند جذب آنها انجام مي‌شود و از روزي كه مي‌آيند مشخص است كه ايشان قرار است در فلان دانشگاه و فلان دانشكده با فلان استاد مشغول همكاري شود. از ماه اول حقوق و بيمه در نظر گرفته مي‌شود، مي‌توانند از تسهيلات نظام وظيفه تخصصي استفاده كنند و دسترسي‌شان به مراكز پژوهشي برقرار است. تاكنون حدود ٥٠ شركت استارتاپ توسط عده‌اي از اين بازگشته‌ها به وطن راه‌اندازي شده است و ٥٠٠ فارغ‌التحصيل داخلي در اين شركت‌ها مشغول به كار هستند.»
