بازگشت ترکمنستان به ایران؛ نتیجه یک گریزناپذیری ژئوپلیتیک

فارغ از رفتارهای غیرقابل پیش بینی ترکمنستان به نظر می‌رسد که این کشور نمی‌تواند از مزیت‌های ارائه شده از سوی ایران چشم پوشیده و برای مدتی طولانی نسبت به جغرافیای غیرقابل تغییر خود بی‌تفاوت باشد.

روابط ایران و ترکمنستان در دوره اخیر، نمایشی از قبض و بسط‌های متناوب بوده است. افتتاح راه آهن 920 کیلومتری قزاقستان-ترکمنستان-ایران در سال 1393 به عنوان کریدور ریلی شمالی-جنوبی شرق دریای خزر که نزدیک به 700 کیلومتر آن در خاک ترکمنستان واقع شده است، امیدهای بسیاری را برای توسعه بیش از پیش همکاری ایران با این همسایه شمالی متبلور کرد. نمایشگاه‌های متنوعی با هدف معرفی ظرفیت‌های اقتصادی و خدماتی ایران در ترکمنستان برپا شده و ایران نیز میزبان طرف ترکمنی در برخی نمایشگاه‌های خود بود.

دیدار بردی محمداف، رئیس جمهور ترکمنستان با رهبر و ریاست جمهوری ایران نیز، تأکید دوباره‌ای بود بر اهمیت روابط بین دو کشور. دعوت از وزیر دفاع ایران و بررسی فرصت‌های همکاری دفاعی در مبارزه با تروریسم نیز یکی دیگر از فرازهای تعاملات بین ایران و ترکمنستان محسوب می‌شود. با وجود این، نمونه‌های مذکور، گویای تمام جوانب روابط فی مابین نبوده و می‌بایست به برخی چالش‌ها نیز اشاره شود.

بروز برخی اختلاف‌ها در دریای خزر، کارشکنی در عبور و مرور مسیرهای ترانزیتی و اقدام ناگهانی در قطع کردن گاز صادراتی به ایران که به ترتیب موجب تنش محدود در روابط بین دو کشور، اختلال در سیستم حمل و نقل بار در مرزهای باجگیران، اینچه برون و سایر مرزهای مشترک و در نهایت، ایجاد مشقت برای ساکنان استان‌های مصرف کننده گاز ترکمنستان و حتی ایجاد دشواری‌هایی برای دولت در تأمین گاز این مناطق شد، نمونه‌هایی است که در بررسی سیر روابط ایران و ترکمنستان در دوره اخیر، غیرقابل چشم پوشی است. با وجود این، در همین دوره مذکور ترکمنستان بیشترین مراودات تجارت خارجی ایران با آسیای مرکزی را به خود اختصاص داده است.

بررسی روند 10 ساله تجارت ایران با ترکمنستان در بازه زمانی سال 1384 تا سال 1394 نشان می‌دهد که صادرات ایران به این کشور تا سال 1393 با نرخ رشدی قابل توجه صعودی بوده و از سال 1388 از واردات پیشی گرفته و در نهایت منجر به مثبت شدن تراز تجاری ایران تا به امروز شده است. بدون در نظر گرفتن افت صادرات در سال 1394، ترکمنستان را می‌توان کشوری دانست که جریان صادرات ایران به آن در یک دهه گذشته از رشدی پایدار برخوردار بوده است.

روابط ایران و ترکمنستان از پویش‌های سطح منطقه‌ای و بین‌المللی نیز بی تأثیر نمانده است. در سطح منطقه‌ای شاید مهم‌ترین عامل مؤثر وضعیت افغانستان است. علاوه بر آن، مناسبات بین کشورهای آسیای مرکزی و سازوکارهای اقتصادی و امنیتی حاضر در این منطقه نیز تأثیرگذار بوده است. وضعیت امنیتی افغانستان و تحولات مربوط به ظهور و افول جریانات افراط گرا و تروریستی در این کشور، از آنجا که یکی از مسیرهای تجاری جنوبی پیش روی ترکمنستان، افغانستان است، بر کم و کیف روابط با ایران بی تأثیر نیست. بازتعریف مسیرهای سنتی مبادلات تجاری در منطقه، اعم از مسیرهای تاجیکی و ازبکی نیز بر امنیت بازرگانی خارجی ترکمنستان مؤثر است که در مجموع، بر کاهش و یا افزایش وزن ژئوپلیتیکی ایران به عنوان فراهم آورنده حاشیه امن تجارت خارجی این همسایه شمال شرقی، تأثیر می‌گذارد.

در سطح بین‌المللی نیز، توسعه استراتژی آسیایی چین و نگاه ویژه به منطقه آسیای مرکزی، به ویژه در بخش تأمین نیازهای انرژی و تبدیل شدن به بزرگترین خریدار منابع هیدروکربنی این کشورها از یک سو و حضور محسوس ایالات متحده در قالب سازوکارهایی مانند 1+5 (پنج کشور آسیای مرکزی بعلاوه آمریکا) از سوی دیگر، همه، بر حدود و ثغور نقش آفرینی ایران در این منطقه و تعریف جایگاه ایران در چشم انداز استراتژی‌های کلان این کشورها نقش آفرین است. بازخیزش روسیه برای حضور مؤثرتر در آسیای مرکزی و حتی بازیگری در تحولات افغانستان، خود عامل مهم دیگری است که نمی‌توان از آن چشم پوشید.

با تمام این اوصاف و به رغم چالش‌های مذکور، سفر اخیر (فروردین 1396) وزیر امور خارجه ایران به عشق آباد، مهم است. دیدار مقامات دو کشور در حاشیه نشست سران اکو در اسلام آباد (اسفند 1395)، دعوت دوباره از بخش‌های اقتصادی ایران برای مشارکت در نمایشگاه‌های ترکمنستان، افزایش تعداد تماس‌های مقامات و ابراز علاقمندی سران دو کشور برای احیا و گسترش روابط بین دو همسایه، نویدبخش صفحات تازه‌ای در روابط دوجانبه ایران و ترکمنستان است. اما دلیل این چرخش‌ها در رفتار سیاست خارجی ترکمنستان چیست و علل فراز و فرودهای دوره‌ای رفتار این کشور به ویژه در قبال ایران کدام است؟

نخستین ترس بزرگ ترکمنستان در سال‌های پس از استقلال، تداوم سیطره روسیه و تعیین کنندگی مسکو در مقدرات اقتصادی این کشور بود. بنابراین، چندگانه سازی مسیرهای انتقال انرژی و کاستن وابستگی به مسیرهای روسی در سرلوحه برنامه‌های ترکمنستان واقع شد. تاسیس مسیر ایران (کرپجه-کردکوی) در دهه 1990، تلاش برای عملیاتی کردن مسیرهای ترانس خزر و خط لوله تاپی (TAPI) در این راستا بود، اما تا نزدیک به دو دهه پس از استقلال و احداث مسیر شرقی به سمت چین، سایه وابستگی به مسیرهای روسی همچنان باقی ماند. با ورود چین، از بار سنگین روسیه کاسته شد، اما مدتی نگذشت که خود چین نیز، ترس‌هایی را در دل رهبران منطقه برانگیخت. این بار، برنامه ریزی‌های جدیدی برای کاستن از نقش تعیین کننده مسیرهای چینی به دغدغه جدید این کشورها، به ویژه برای ترکمنستان تبدیل شد.

در ادامه، تلاش‌های مشخص‌تری برای عملیاتی کردن تاپی و مسیر غربی از دریای خزر صورت گرفت، اما این مسیرها نیز مشکلات خاص خود را داشته‌اند. تاپی، با دیوار بلند ناامنی در افغانستان و بی ثباتی در روابط پاکستان و هند روبرو است و ترانس خزر نیز، علاوه بر تأثیرگذاری وضعیت رژیم حقوقی خزر و مناسبات قدرت‌ها در قفقاز جنوبی، مشکلات فنی-مهندسی و نیز مسائل زیست محیطی این دریا را پیش روی خود دارد.

مسیر روسی نیز همچنان نامطلوب است و به نظر می‌رسد روسیه نیز رغبتی برای احیای این بخش از روابط با ترکمن‌ها ندارد. در این وضعیت، بازهم تنها گزینه سهل الوصول که پیش روی ترکمنستان است، مسیر ایرانی است که با مزیت‌های ژئواکونومیک و ویژگی‌های ژئوپلیتیک خاص خود، از چشم انداز تامین کنندگی امنیت صادرات انرژی توجیه پذیر بوده و در چارچوب عقلانیت اقتصادی، غیرقابل چشم پوشی است.

در چشم اندازی دیگر، گفته می‌شود که هم اکنون 87 طرح با مشارکت و سرمایه‌گذاری ایرانی‌ها در خاک ترکمنستان در حال انجام است. حدود 30 شرکت ایرانی و ثبت شده رسمی در خاک ترکمنستان مشغول فعالیت بوده و حجم مبادلات تجاری دو کشور در سال 1395 به رقم 1.7 میلیارد دلار رسیده است (البته این رقم احتمالاً بدون محاسبه مبادلات مربوط به گاز و نفت می‌باشد، چرا که برآوردهای دیگری، این رقم را با احتساب تمام مواد مبادلاتی بین دو کشور تا 3.7 میلیارد دلار نیز اعلام کرده‌اند).

با تمام این‌ها، خیزهای اخیر ترکمنستان برای ترمیم روابط و گسترش تعاملات سیاسی و اقتصادی با ایران، علاوه بر ابتکار عمل دستگاه سیاست خارجی و کارآمدی نسبی سیاست‌های منطقه‌ای در حوزه شمال شرقی، متأثر از وضعیت گریزناپذیری ژئوپلیتیک ترکمنستان و اهمیت مسئله امنیت صادرات انرژی برای این کشور است. فارغ از رفتارهای غیرقابل پیش بینی گاه و بی‌گاه این همسایه شمال شرقی، به نظر می‌رسد که ترکمنستان هیچ گاه قادر نخواهد بود از مزیت‌هایی که ایران ارائه می‌کند چشم پوشیده و برای مدتی طولانی نسبت به جغرافیای غیرقابل تغییر خود بی تفاوت باشد. این گریزناپذیری ژئوپلیتیک، نه تنها در بحث صادرات انرژی و مسیرهای انتقال، بلکه، احتمالاً در همکاری‌های امنیتی و انتظامی مانند مقابله با تروریسم و مبارزه با قاچاق مواد مخدر و سایر جرایم سازمان یافته نیز خود را نشان خواهد داد. نیازی به تصریح نیست که این وضعیت، فرصت‌های جدیدی را برای سیاست خارجی و منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران فراهم خواهد کرد.

یادداشت: بهروز قزل، کارشناس مسائل آسیای مرکزی

منبع:تسنیم