ایران در تله فیلترینگ و تحریم؛ وی‌پی‌ان‌ها، ابزار آزادی یا میدان خطر؟
بازتاب– در دل تحریم های دیجیتال ایران، کاربران برای اتصال به جهان به ابزاری پناه برده‌اند که نه تنها آزادکننده نیست، بلکه گاه به دروازه‌ای برای نفوذ، جاسوسی و خطر بدل می‌شود: وی‌پی‌ان.
با روی کار آمدن دولت «مسعود پزشکیان» در تابستان ۲۰۲۴، بسیاری در ایران امیدوار بودند دولت تازه، رویکرد متفاوتی نسبت به سیاست‌های سخت‌گیرانه اینترنتی در پیش گیرد. اما یک پرسش اساسی هنوز بی‌پاسخ مانده: آیا این دولت می‌تواند یا می‌خواهد به وابستگی عمیق جامعه به وی‌پی‌ان‌ها پایان دهد؟
اندیشکده آمریکایی «استیمسون» در تحلیلی به این واقعیت تلخ اشاره می‌کند که محدودیت‌های اینترنتی گسترده، هم‌زمان با تحریم‌های فنی و دیجیتال ایالات متحده، ایرانیان را در یک بن‌بست دیجیتال قرار داده‌اند؛ بن‌بستی که خروج از آن، اغلب به عبور از میدان مین مجازی شبیه است.
فیلترینگ، تحریم، و وابستگی خطرناک
نظام فیلترینگ در ایران، به همراه سیاست‌های تحریمی آمریکا، میلیون‌ها کاربر را به استفاده از وی‌پی‌ان‌هایی سوق داده است که بسیاری از آن‌ها نه ایمن‌اند و نه قابل اعتماد. در حالی که وی‌پی‌ان‌ها روزنه‌ای برای تنفس در اینترنت سانسور شده ایران به شمار می‌آیند، همین ابزارها می‌توانند بستری برای نفوذ هکرها، نشت اطلاعات و حتی سوء‌استفاده از کودکان فراهم کنند.
در آگوست ۲۰۲۴، یک حمله گسترده سایبری که بنا به گزارش پولیتیکو بدترین مورد در تاریخ سایبری ایران بود، به اطلاعات ۲۰ بانک ایرانی نفوذ کرد. هکرها ۳ میلیون دلار برای عدم افشای داده‌ها درخواست کردند. این تنها نمونه‌ای از چالش‌هایی است که به واسطه نبود زیرساخت‌های سایبری امن، ایران را تهدید می‌کند.
بازاری زیرزمینی با گردش میلیاردی
فیلترینگ شدید نه تنها دسترسی کاربران را محدود کرده بلکه بازاری سیاه، پررونق و تا حدی قانون‌گریز را نیز شکل داده است. تجارت وی‌پی‌ان در ایران اکنون به صنعتی چند میلیارد دلاری بدل شده که نه مالیات می‌پردازد و نه شفافیت دارد. در سال ۲۰۲۲، یکی از نمایندگان مجلس گردش مالی این بازار را بیش از یک میلیارد دلار برآورد کرد.
برخی از منتقدان پا را فراتر گذاشته‌اند و مدعی‌اند همان مقاماتی که بر طبل فیلترینگ می‌کوبند، از منافع فروش وی‌پی‌ان بهره‌مندند. چرخه‌ای معیوب از ممنوعیت و سودآوری که سیاستگذاری اینترنتی را آلوده کرده است.
شکاف دیجیتال و قربانیان خاموش
در کشوری که حدود ۸۳ درصد کاربران به وی‌پی‌ان وابسته‌اند و ۳۰ درصد بابت آن هزینه می‌پردازند، شکاف دیجیتال روز‌به‌روز عمیق‌تر می‌شود. دسترسی به اینترنت آزاد، به توان مالی افراد گره خورده است؛ واقعیتی که نابرابری‌های اجتماعی را تشدید می‌کند.
اما شاید قربانیان اصلی این فضای ناامن، کودکان باشند؛ کسانی که برای تماشای یک ویدئوی آموزشی یا بازی ساده نیازمند وی‌پی‌ان‌اند و ناخواسته در معرض شکارچیان جنسی و محتوای ناسالم قرار می‌گیرند. این وضعیت می‌تواند به شکل‌گیری بحران‌های روانی و اجتماعی گسترده‌تری در نسل‌های آینده منجر شود.
دیوارهای شیشه‌ای شبکه ملی اطلاعات
در مرکز سازوکار فیلترینگ ایران، «شبکه ملی اطلاعات» قرار دارد؛ سیستمی که دولت از آن برای کنترل ترافیک اینترنت، مسدود کردن سایت‌ها، و ارائه خدمات داخلی همچون بانکداری و آموزش استفاده می‌کند. این شبکه که در ظاهر برای افزایش استقلال دیجیتال طراحی شده، در عمل شهروندان را به استفاده از ابزارهای دور زدن فیلتر مانند وی‌پی‌ان وابسته‌تر کرده است.
تجربه کاربران در این فضا شکننده و ناپایدار است: وی‌پی‌ان‌ها مدام مسدود می‌شوند، اتصال‌ها قطع و وصل می‌شود و کاربران ناگزیرند مدام بین اپلیکیشن‌های مختلف جابه‌جا شوند تا به حداقلی از اینترنت دست یابند.
نقش تحریم‌ها در ضعف امنیت دیجیتال ایران
اگرچه دولت ایران سهم عمده‌ای در محدودسازی اینترنت دارد، اما نباید از نقش تحریم‌های ایالات متحده نیز غافل شد. این تحریم‌ها دسترسی به فناوری‌های پیشرفته امنیت سایبری را محدود کرده‌اند. مجوزهایی که آمریکا صادر کرده، تنها شامل آنتی‌ویروس‌های ساده‌ای همچون Windows Defender می‌شوند؛ ابزارهایی ناکارآمد در برابر تهدیدات پیچیده.
سیستم‌های قدرتمند مانند EDR که در شناسایی و پاسخ به حملات سایبری حیاتی‌اند، مشمول این مجوزها نیستند. از سوی دیگر، ترس از نقض تحریم‌ها باعث شده حتی شرکت‌های غیرآمریکایی نیز از همکاری با ایران سر باز زنند.
وی‌پی‌ان؛ سپری آسیب‌پذیر در برابر هجمه‌های دیجیتال
وی‌پی‌ان‌ها در بهترین حالت یک پناهگاه موقت‌اند؛ در بدترین حالت، تله‌ای برای نفوذ و جاسوسی. به گفته یک کارشناس امنیتی در تهران، آلوده شدن تنها یک دستگاه در یک سازمان بزرگ کافی‌ست تا راه را برای افشای اطلاعات میلیون‌ها کاربر ایرانی باز کند. نمونه‌اش، هک گسترده «تپسی» در سال ۲۰۲۳ که اطلاعات بیش از ۳۳ میلیون کاربر را فاش ساخت.
تحقیقات نشان می‌دهد بسیاری از دستگاه‌های متصل به وی‌پی‌ان در ایران به بدافزار آلوده‌اند. این چرخه معیوب همچنان ادامه دارد و تحریم‌ها به جای تضعیف حکومت، ساختار امنیتی جامعه مدنی را تضعیف کرده‌اند.
از قطعی جهانی تا انزوای مفید؟
در حادثه قطعی جهانی ویندوز در ۱۸ ژوئیه ۲۰۲۴ که بسیاری از کشورها را فلج کرد، کاربران ایرانی تحت تأثیر قرار نگرفتند؛ چرا که اساساً به‌روزرسانی‌ها و نرم‌افزارهای اصلی مایکروسافت در ایران جریان ندارند. این «انزوای مفید» شاید تنها موردی باشد که از تحریم‌ها سودی عاید ایران شده است.
پایان یک تناقض: ابزار آزادی یا منبع تهدید؟
اندیشکده استیمسون در پایان گزارش خود، وضعیت وی‌پی‌ان در ایران را «داستانی از کنترل، مقاومت و بقا» توصیف می‌کند؛ حکایتی که در آن کاربران هر روز با دیوارهای دیجیتال تازه‌ای مواجه‌اند و با هر بار عبور، خطر تازه‌ای را به جان می‌خرند.
وی‌پی‌ان در ایران دیگر صرفاً یک ابزار تکنولوژیک نیست؛ نمادی است از یک جامعه گرفتار در تقاطع فیلترینگ داخلی، تحریم خارجی، و میل پایان‌ناپذیر برای آزادی. ابزاری که هم دروازه نجات است، هم دامی پنهان؛ هم سپر است و هم تیغ.
