ابزارهای مالی و حقوقی آب مجازی طراحی شود

 عباس عراقچی، معاون امور حقوقی و بین المللی وزارت امور خارجه در همایش بین المللی آب مجازی که در محل اتاق بازرگانی ایران در حال برگزاری است، با اشاره به اهمیت مقوله آب مجازی گفت: بهره مندی از رویکرد آب مجازی و پیگیری سیاست امنیت غذایی و مقابله با محدودیت های آبی و اکولوژیکی تنها با مفروض دانستن ثبات و امنیت سیاسی متصور است.

وی ادامه داد: عدم نیل به توافق منطقه ای جهانی در خصوص تجارت آب مجازی ناظر بر حساسیت های موجود در این بخش است.

معاون وزیر امور خارجه گفت: شاید در این کنفرانس نیاز به تکرار این حقیقت نباشد که امروزه بسیاری از کشورها یا با بحران کمبود آب شیرین مواجه می باشند و یا در آستانه تنش آبی (water stress) قرار دارند، وضعیتی که دارای عواقب سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در سطوح ملی، منطقه ای و بین‌المللی است.   اما تصور اینجانب بر آن است که این حقیقت به درستی از سوی جامعه، اعم از قاطبه مردم و حتی نخبگان، به درستی مورد فهم واقع نشده است و بنابراین معتقدم تا زمانی که درک عمیقی در جامعه بشری نسبت به ارزش و اهمیت این ماده حیاتی شکل نگیرد، و روند کمبود آب به عنوان خطری جهانی، و نه فقط برای کشورهای کم آب، به طور ملموس مورد توجه واقع نگردد، بر دامنه بحران ها و تنش های آبی افزوده شده و مسیر توسعه بشری با ناهمواریهای جدی مواجه خواهد شد.

وی ادامه داد: قدم نخست در ارتقاء درک جوامع بشری نسبت به آب، ایجاد بسترهای مناسب اطلاع رسانی عمومی پیرامون ابعاد این دغدغه ها و نگرانی ها در سطوح ملی، منطقه ای و بین‌المللی می باشد. در شرایطی که سازمان ملل متحد یکی از اهداف توسعه پایدار (sustainable Development Goals-SDG) را دستیابی همه انسانها به آب سالم و کافی قرار داده است، عموم جوامع بشری می بایستی از طریق به کارگیری شیوه های متناسب، علمی و به هنگام، به این درک مشترک دست یابند که توسعه آینده در گرو بهبود وضعیت آبی می باشد. رشد آگاهی (Public Awareness) قاطبه انسانها نسبت به آب و معضلات آن، امروز اصلی ترین هدف همه ما می بایست باشد.

این مقام مسئول تصریح کرد: آموزش و تربیت شهروندان و شبکه های متعدد و متنوع جوامع مدنی درخصوص اصول نظم و انتظام سیاست های آبی، وضعیت کمی و کیفی آب، شیوه افزایش بهره وری، طرح ها و پروژه های آب محور و … ضرورت یک اطلاع رسانی هدفمند محسوب می گردد. این اطلاع رسانی هدفمند و همه جانبه باید جامعه را به این درک محوری هدایت نماید که آب به عنوان مایه حیات، عامل توانبخش توسعه اجتماعی، منبع رفاه و پیشرفت و بالاخره عامی برای صلح و همکاری، در وضعیت بحران قرار دارد. بحران اب همه بشریت را به سمت عقب افتادگی، پسرفت و از همه مهمتر بی ثباتی و مناقشه پیش می برد و در این مسیر تفاوتی بین کشورهای برخوردار یا غیربرخوردار از منابع آبی وجود ندارد. آگاهی بخشی نسبت به بحران آب می بایستی معطوف به چالش های بلافصل و نزدیک بوده و بتواند عواقب غیرقابل اجتناب بحران آب بر امنیت اجتماعی، ثبات سیاسی و پایداری محیط زیست در سطوح کشوری، منطقه ای و بین‌المللی را تشریح و تبیین نماید. بنابراین رشد آگاهی یک مسئولیت جهانی و بین‌المللی است و شامل کشورهای پرآب نیز می شود.

عراقچی گفت: ماهیت آب به گونه ای است که در یک مکان ساکن نبوده و به صورت جاری از جایی به جای دیگر تغییر مکان می دهد. این ویژگی، در کنار اهمیت مرزهای ملی در چشم انداز جغرافیای سیاسی جهان، موجب شده تا «اختلاف و درگیری»، و یا «همکاری و مذاکره» بر سر منابع آب و نحوه مدیریت آن، به عنوان بخشی جدایی ناپذیر از تعاملات کشورها با یکدیگر و سیاست خارجی آنها محسوب شود. همان چیزی که ما امروز آن را با عنوان «دیپلماسی آب» می شناسیم.

او ادامه داد: تردیدی ندارد که وجود بیش از ۲۶۰ حوضه رودخانه ای فرامرزی در میان ۱۵۰ کشور، تأثیر غیرقابل انکاری بر روابط دیپلماتیک این کشورها دارد و علیرغم دگرگونی های بی سابقه در صحنه ژئوپلتیک جهانی، هنوز در بیشتر مناطق جهان آب یک عنصر کلیدی در سیاست خارجی کشورها بوده و در آینده اهمیت آن حتی بیشتر خواهد شد. در طول تاریخ، «منازعه» یا «همکاری» دو مشخصه اصلی در تعامل کشورها در موضوع آب بوده است.

به گفته این مقام مسئول، مثال های متعددی از منازعات بر سر آب وجود دارد که موضوع آنها از ایجاد محدودیت بر سر منابع آب های فرامرزی تا آلودگی آب های سطحی و زیرزمینی را شامل می شود. اختلافات ارضی و مرزی، چالش های امنیتی و مهاجرت گروه های انسانی ناشی از کم آبی،   مسائلی اساسی هستند که با آب و موضوعات مرتبط با آن پیوند دارند. عدم مدیریت پایدار آب، توسعه کشورها را تهدید کرده و ثبات و امنیت منطقه ای و حتی بین‌المللی را با چالش بزرگی روبرو میکند.

وی درعین حال گفت: اما در نقطه مقابل و به گواه مدارک و مستندات تاریخی، کشورها در موارد متعددی که تعداد آنها بیشتر از جنگ و منازعه است، به همکاری و حل و فصل مسالمت آمیز منازعات بر سر آب اقدام کرده اند. قراردادها، پیمان ها و توافق های متعددی به منظور تقسیم آب رودهای بین‌المللی و فرامرزی، یا مدیریت بر نحوه کشتیرانی، و کنترل آلودگی آب های مشترک میان کشورها به امضاء رسیده است. برای امضاء برخی از این قراردادها همچون هیرمند میان ایران و افغانستان، و یا اروند رود میان ایران و عراق، چندین دهه زمان صرف شده است. نقش این قراردادها و توافق نامه ها در جلوگیری از جنگ ها و گسترش منازعات، ارزش آنها را در مقایسه با هزینه ها و امتیازات رد و بدل شده میان کشورها توجیه و اثبات می کند.

عراقچی توضیح داد: در طول قرن بیستم کنوانسیون های چندی میان کشورها برای تنظیم رژیم حقوقی حاکم بر رودخانه ها و آبراهه های بین‌المللی تصویب شده است که به مرور زمان به تکوین و تکامل حقوق بین‌الملل آبراه های بین‌المللی منجر گردید. نیاز به ابزارهای دیپلماتیک جهت اجرای قواعد و مقررات مذکور موجب شکل گیری دانش و فن «دیپلماسی آب» در چارچوب سیاست خارجی کشورها شده است. مهارت های دیپلماتیک در حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات شامل مذاکره، میانجی گری و مساعی جمیله نقش اساسی در اجرای دیپلماسی آب ایفا می کنند.

وی تصریح کرد: در این میان دیپلماسی آب های فرامرزی یا آبراه های بین‌المللی همواره اهمیت بسیاری داشته است، اما در زمان حاضر که جهان با کاهش تدریجی سرانه آب در اثر افزایش تقاضا و تغییرات اقلیمی روبر است، دیپلماسی آب ابعاد و گستره های جدیدی نیز پیدا کرده است که یکی از آنها «دیپلماسی آب مجازی» ناشی از «تجارب آب مجازی» است.

معاون وزیر امور خارجه گفت: تجارت آب مجازی دارای پیچیدگی های بسیاری است. یکی از این پیچیدگی ها به مسائل مرتبط با آب های فرامرزی مربوط می شود. نیل به سیاستی همخوان و مدیریت جمعی در حوضه های آبریز مشترک نکته ای کلیدی است و کشورها درخصوص حوضه های آبریز مشترک گزینه ای جز همکاری ندارند. نیل به این هدف و ترسیم همکاری پایدار و رهایی از مشکلات در گرو تهیه و تدوین و اجرای یک نظام قابل اتکاء برای حل و فصل مناقشات می باشد. این امر به نوبه خود بهره مندی از اطلاعات و آمارهای قابل اعتناء و مورد پذیرش همه طرف ها، شناسایی زمینه ها و  اقدامات هم افزا در حوزه آب و به ویژه آب مجازی را می طلبد. چنانچه این حلقه های مرتبط به شکلی زنجیروار و در هم تنیده در کنار هم فراهم آید، می توان ضمن حل و فصل تنش ها و مناقشات در حوضه های آبریز مشترک و با ایجاد و به کارگیری ساز و کار همکاری های فنی و اقتصادی، توسعه مناسبات تجاری و زیست محیطی را به شیوه ای پویا سامان داد.

او توضیح داد: پیچیدگی دیگر در تجارت آب مجازی به آسیب پذیری کشورها در وابستگی به واردات مواد غذایی از طرف های خارجی در مقابل سیاست های خودکفایی غذایی باز می گردد که بیانگر نوعی مباینت میان تجارت آب مجازی و پارادایم خودکفایی است. دغدغه نسبت به وضعیتی که به نفوذ هژمونیک کشورهای برخوردار از منابع آبی بیشتر در روند شکل گیری تجارت آب مجازی بر کشورهای مواجه با کمبود آب بینجامد، لذا در شکل گیری تجارت آب مجازی لازم است حساسیت های سیاسی و اجتماعی مرتبط به دوری از پارادایم ملی خودکفائی را مورد توجه قرار داد.

به گفته این مقام مسئول، موفقیت در تجارت آب مجازی از یک سو نیازمند اعتماد و اطمینان طرفین به یکدیگر در یک روند تدریجی، و از سوی دیگر نیازمند بهره مندی طرفین از نهادهای با ثبات و حکمرانی خوب آب است. این حکمرانی زمانی می تواند شکل گیرد که بهبود مدیریت آب و پیگیری مدیریت جامع منابع آب (IWRM-Water Resource Management Integrated) به اولویت نخست کشورها در سیاست گذاری های کلان خود تبدیل گردد. این حکمرانی باید قادر باشد اولاً سیاست های کشاورزی را بر مبنای برخورداری یا عدم برخورداری از منابع آبی ترسیم نماید، ثانیاً نگاه اقتصادی به آب و ارزش گذاری آن را نهادینه کند، و ثالثاً بهره وری بالا و پویا از آب محدود را در چارچوب مرزهای ملی حاکم گرداند. نکته کلیدی در این میان برخورداری از یک طرح جامع آمایش سرزمینی، اتکاء به منابع آبی کشور، مدیریت جامع منابع آب و پی ریزی علمی شیوه های استفاده مجدد از آب و فاضلاب می باشد. اعلام سال ۲۰۱۷ میلادی از سوی سازمان ملل متحد به عنوان «فاضلاب: منبع دست نخوره یا پنهان» (Waste water: The untapped Resource) در این رابطه شایان توجه جدی است.

عراقچی ادامه داد: بهره مندی از رویکرد آب مجازی و پیگیری سیاست امنیت غذایی و مقابله با محدودیت های آبی و اکولوژیکی تنها با مفروض دانستن ثبات و امنیت سیاسی متصور می باشد. عدم نیل به توافق منطقه ای جهانی در خصوص تجارت آب مجازی ناظر بر حساسیت های موجود در این بخش است. سیاستگذاران حوزه آب لازم است ضمن توجه اساسی به این امر، غلبه بر معضل فقدان نهادها و زیرساخت های لازم، ابزارهای حقوقی و مالی، توانمند سازی مدیران آب کشور از حیث دانش، مهارت و تجهیزات به هدف نظارت، دسترسی به منابع آب و استفاده بهینه و پایدار از آن را در دستور کار خود قرار دهند.

وی ابراز امیدواری کرد این اجلاس بتواند با بهره مندی از نظریات و تجربیات ارزشمند اساتید داخلی و خارجی، موضوع تجارت آب مجازی را از ابعاد نظری و عملی مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و افق های جدیدی در نزد اصحاب علم و اجراء در حوزه پایداری منابع آب در کشور بگشاید.