آینده اوپک زیر سایه تهدید مثلث نفتی

سازمان کشورهای صادرکننده نفت(اوپک) دهه‌ای پرتلاطم و به‌دور از صلابت همیشگی خود را طی می‌کند.

به گزارش بازتاب به نقل از آرمان، ناموزون‌شدن قدرت تولید و در نتیجه تضاد منافع اعضا در اعمال سیاست‌های عرضه که مهم‌ترین ابزار این کشورها برای مدیریت بازار جهانی نفت و تحقق ماموریت این سازمان است، در کنار تاثیرپذیری سیاست‌های نفتی برخی از اعضا از منازعات بین‌المللی، باعث بروز اختلافات عمیق بین اعضا شده است. تا جایی که جلسات وزرای نفت کشورهای عضو اوپک نیز به جلساتی تکراری، بدون نتیجه و فاقد توان لازم برای ایجاد شور و هیجان در بازار تبدیل شده؛ جلساتی که بعضا حتی از تعیین دبیرکل جدید برای این سازمان نیز عاجزند.

اختلاف بین توانایی تولید و حجم ذخایر

درحالی که کشورهای عضو اوپک مالک بیش از ۷۲‌درصد ذخایر اثبات‌شده نفت خام جهان هستند، محدوده ذخایر کشورهای داخل اوپک از دو‌میلیارد بشکه برای گابن، تا بیش از ۳۰۳‌میلیارد بشکه برای ونزوئلا که بزرگ‌ترین ذخایر اثبات‌شده جهان را در اختیار دارد، متفاوت است. همچنین درحالی که عربستان سعودی ظرفیت تولید بیش از ۱۲میلیارد بشکه در روز را ایجاد کرده است، تولید گابن دیگر عضو اوپک به زحمت به 220هزار بشکه در روز می‌رسد. این اختلاف چشمگیر بین توانایی‌های تولید و حجم ذخایر کشورهای عضو اوپک، این سازمان را به مجموعه‌ای ناهمگون و دارای تضاد منافع که فاقد توان لازم برای تصمیم‌گیری و مدیریت بازار نفت جهان است، تبدیل کرده است. وقتی در سال ۲۰۱۴ کشورهای عضو اوپک با اتخاذ سیاست اشتباه اشباع بازار نفت با هدف مقابله با نفت شل، قیمت این محصول را به حدود یک‌سوم آن کاهش دادند، عدم توافق و توان اعضا برای بازگرداندن قدرت راهبری بازار نفت به این سازمان به مدت بیش از دو سال، علاوه بر آنکه نشانه‌ای از کاهش انسجام داخلی اوپک بود، کاهش تاثیرگذاری آن سازمان بر بازار نفت را نیز آشکار کرد. به‌نحوی که بالاخره در نوامبر ۲۰۱۶، اعضای اوپک برای بازگرداندن بالانس به بازار جهانی نفت ناچار به توافق با برخی کشورهای خارج از اوپک و رقیب خود مانند روسیه شدند. اما اجرای توافق اوپک-غیراوپک که باعث بازگشت توازن نسبی به بازار نفت و افزایش قیمت نفت به بالاترین سطح در 5/3سال گذشته شد نیز نتوانسته است انسجام داخلی و توان راهبری بازار را به اوپک بازگردانند. در دو سال اخیر، اختلافات بین اعضا اوپک تشدید شده و رقابت اوپک-غیراوپک برای تصاحب بازار به رقابت بین اعضای اوپک تبدیل شده است تا جایی که برخی اعضا مانند عربستان، عراق، کویت و امارات متحده عربی با افزایش تولید حدودا 550هزار بشکه‌ای در ژوئن ۲۰۱۸ نسبت به ماه قبل از آن(۱) سعی کرده‌اند از فرصت کاهش تولید برخی کشورها مانند لیبی، ونزوئلا و نیجریه و نیز افت احتمالی صادرات ایران در اثر تحریم‌های آمریکا استفاده کرده و بخشی از بازار اعضای مذکور را نیز تصاحب کنند. درحالی که این کشورها سهم خود از بازار چین را به روسیه واگذارکرده و تقریبا از بازارهای دیگر سنتی خود(مانند بازار‌ آمریکا) خارج شده‌اند(مانند کویت که اخیرا برای اولین‌بار از سال ۱۹۹۲ صادرات نفت خود به آمریکا را قطع کرده است). اقدامی که پایبندی جمعی به بخشی از ماموریت سازمان که «حفاظت از منافع گروهی کشورهای عضو این سازمان» است را کمرنگ کرده و عملا می‌تواند گامی در راستای انحلال آن یا خروج کشورهای ناراضی از این اقدام باشد. از طرف دیگر افزایش تولید روسیه، کانادا، ایالات‌متحده آمریکا و برزیل در سال‌های اخیر علاوه بر کاهش سهم اوپک از بازار نفت، قدرت تاثیرگذاری اوپک با هدف «ایجاد توازن در بازار جهانی نفت» را که بخشی دیگر از ماموریت آن سازمان است، به‌صورت چشمگیری کاهش داده است تا جایی که عربستان به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده عضو اوپک و بزرگ‌ترین صادرکننده نفت جهان برای بالانس بازار در هر دو دوره نوامبر ۲۰۱۶ و ژوئیه ۲۰۱۸ بعد از توافق اولیه با روسیه، برای کسب پشتیبانی سایر اعضا اوپک اقدام کرده است؛ موضوعی که به‌رغم رقابت آن دو کشور در بازار برخی کشورها مانند چین، تنها راهکار عملی برای بالانس بازار بوده است. افزایش اخیر قدرت تولید نفت روسیه، چه درصورت تداوم هماهنگی دوجانبه میان عربستان و آن کشور (چه از خارج از اوپک یا در صورت ورود روسیه به اوپک که بحث آن اخیرا مطرح شده است)‌ یا تغییر این هماهنگی به رقابت همانند آنچه در سال ۲۰۱۴ و قبل از آن وجود داشت، می‌تواند باعث تضعیف بیش از پیش ساختارهای تصمیم‌گیری و نظام مدیریت بازار در اوپک و تسریع فرایند انحلال آن شود. شکایات برخی کشورهای عمده مصرف‌کننده(مانند هند و چین) از افزایش مدوام قیمت جهانی نفت در ماه‌های اخیر و تهدیدهای علنی ریاست‌جمهوری ایالات متحده آمریکا در توئیتر، مصاحبه‌های مطبوعاتی و تماس‌های تلفنی با رهبران برخی کشورهای عضو اوپک درمورد لزوم کاهش قیمت نفت که آن را خطری برای رشد اقتصادی آمریکا، موفقیت حزب متبوعش در انتخابات آتی کنگره و نیز تحریم‌های اعمالی آن کشور بر صادرات نفت خام جمهوری اسلامی ایران می‌داند، فشار را بر برخی اعضای اوپک برای افزایش تولید و عبور از سقف تعیین‌شده افزایش داده است؛ موضوعی که به‌رغم محدود‌بودن قدرت آن کشورها برای افزایش تولید و جبران کسری بازار می‌تواند باعث افزایش شکاف در داخل اعضا شده و کاتالیزوری برای انحلال اوپک باشد.

تضعیف اوپک

برایند موارد فوق(ارتباط یا رقابت عربستان-روسیه، اختلافات داخلی و فشارهای بیرونی برای افزایش عرضه و کاهش قیمت نفت) می‌تواند به انحلال یا تضعیف بیش از پیش اوپک و حتی خروج برخی اعضای اصلی و موسس آن منجر شود؛ موضوعی که می‌تواند ضمن کاهش قدرت کشورهای عضو اوپک در مقابله با فشارهای وارده از سمت کشورهای مصرف‌کننده، عملا توان بالانس بازار را از این کشورها سلب کرده و قدرت مانور برخی کشورها مانند روسیه را افزایش ‌دهد که ممکن است به بروز تلاطمات ناگهانی در بازار و جنگ بر سر تصاحب میزان بیشتری از ذخایر نفتی شده و بازار نفت را به قبل از سال‌های ۱۹۶۰ برگرداند. اتفاقی که به‌نظر می‌رسد برخی اعضای اوپک ناخواسته در حال پیاده‌سازی آن هستند. روند آتی تعامل عربستان سعودی با روسیه و پاسخگویی به درخواست‌های آمریکا در ماه‌های آتی می‌تواند انحلال یا تضعیف اوپک و اتفاقات محتمل بعد از آن را شفاف‌تر کند؛ موضوعی که به‌نظر نمی‌رسد بیش از ژوئن ۲۰۱۹ نیاز به زمان داشته باشد.