آیا پوتین ایران و سوریه را آشتی می دهد؟
بازتاب– در حالی‌که خاورمیانه در آستانه فصلی تازه از تحولات امنیتی و سیاسی قرار گرفته است، رفت‌وآمدهای پی‌درپی میان تهران، مسکو و دمشق بار دیگر نشان می‌دهد که روسیه در حال بازتعریف نقش خود به‌عنوان بازیگر توازن‌ساز در نظم جدید منطقه است.
الکساندر لاورنتیف، نماینده ویژه ولادیمیر پوتین در امور سوریه، روز دوشنبه ۲۸ مهر در تهران با سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، دیدار و گفت‌وگو کرد. این دیدار در چارچوب رایزنی‌های مستمر ایران و روسیه انجام شد و بر ضرورت هماهنگی‌های امنیتی و منطقه‌ای تأکید داشت؛ دیداری که فراتر از یک ملاقات دیپلماتیک معمول، نشانه‌ای از آغاز مرحله‌ای تازه در تعاملات سه‌جانبه تهران، مسکو و دولت جدید سوریه تلقی می‌شود.
دیپلماسی رفت‌و‌آمد؛ از کرملین تا وزارت خارجه ایران
تنها چند روز پیش از این دیدار، احمد الشرع، رئیس‌جمهور موقت سوریه، در سفر رسمی به مسکو با ولادیمیر پوتین دیدار کرد؛ نخستین دیدار میان رهبر جدید سوریه و رئیس‌جمهور روسیه پس از سقوط حکومت بشار اسد در زمستان گذشته.
یک روز بعد، علی لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، در سفری چندساعته به مسکو رفت و پیامی از مقام معظم رهبری را به پوتین تقدیم کرد. کمتر از یک هفته پس از این سلسله دیدارها، نوبت به حضور نماینده ویژه پوتین در تهران رسید تا پازل جدیدی از تحرکات روسیه در خاورمیانه تکمیل شود.
به گفته اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، تماس‌ها با روسیه «به‌صورت مستمر و طبیعی در سطوح مختلف ادامه دارد» و سفر لاورنتیف بخشی از «مشورت‌های منظم ایران و روسیه در موضوعات امنیتی، هسته‌ای و دوجانبه» است. او در پاسخ به گمانه‌زنی‌ها درباره احتمال میانجیگری پوتین میان تهران و واشینگتن نیز تصریح کرد که این گفت‌وگوها صرفاً در چارچوب مشورت‌های منطقه‌ای است و ارتباطی با پرونده ایران و آمریکا ندارد.
میانجیگری مسکو میان تهران و دمشق؟
با این حال، قرائن و تحرکات اخیر نشانه‌هایی از میانجیگری مسکو میان ایران و دولت جدید سوریه را تقویت می‌کند. پس از سقوط دولت بشار اسد در پی حملات مخالفان مسلح در آذرماه گذشته، روابط دیپلماتیک ایران و سوریه قطع شد، سفارت ایران در دمشق تعطیل شد.
از آن زمان، دولت جدید سوریه ورود اتباع ایرانی به خاک خود را ممنوع کرد و همکاری‌های اقتصادی دو کشور، از جمله ارسال نفت خام به پالایشگاه بانیاس، متوقف شد. با این وجود، ایران سفارت سوریه در تهران را باز نگه داشت و هزاران تبعه سوری همچنان در دانشگاه‌ها و مؤسسات ایرانی مشغول تحصیل یا کار هستند — نشانه‌ای از باقی‌ماندن «رشته‌های ارتباطی نادیدنی» میان دو کشور.
در چنین شرایطی، روسیه تنها قدرتی است که هم با تهران و هم با دمشق روابط فعال دارد و از وزن بین‌المللی کافی برای ایفای نقش میانجی برخوردار است. از همین رو، تحلیلگران بر این باورند که یکی از اهداف پنهان سفر لاورنتیف به تهران، بررسی زمینه‌های بازسازی روابط دیپلماتیک و اقتصادی ایران و سوریه در مرحله پس از اسد است.
توازن دیپلماتیک در خاورمیانه‌ی در حال گذار
روسیه به‌وضوح در تلاش است تا نقش خود را به‌عنوان میانجی متوازن در منطقه تثبیت کند؛ نقشی که نه به معنای جایگزینی نفوذ ایران است و نه بازگشت به دوران سلطه‌گرایی شوروی، بلکه تلاشی برای حفظ ثبات شکننده منطقه‌ای از طریق تعامل با بازیگران کلیدی.
مسکو به‌خوبی آگاه است که حذف کامل ایران از معادلات سوریه نه ممکن است و نه مفید؛ از همین رو سیاست «هم‌افزایی با تهران و تعامل با دمشق» را برگزیده است. به نظر می‌رسد پوتین می‌کوشد در مرحله بازسازی سوریه، ایران را به جایگاه شریک راهبردی اما کنترل‌شده بازگرداند؛ تا هم از نفوذ تهران در ساختار امنیتی سوریه بهره‌برداری کند و هم مانع از تنش‌های جدید با اسرائیل و کشورهای عربی شود.
پیام‌ها و دستاوردهای احتمالی برای ایران
حضور لاورنتیف در تهران، حامل چند پیام کلیدی برای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است:
تداوم خط ارتباطی تهران – مسکو در موضوعات امنیتی، منطقه‌ای و حتی هسته‌ای
تلاش برای بازگشایی مسیر گفت‌وگو با دمشق از مسیر دیپلماسی روسیه
همکاری در مدیریت بحران‌های منطقه‌ای و پیشگیری از درگیری‌های جدید در غرب آسیا
در عین حال، این تحرکات می‌تواند برای ایران فرصتی فراهم کند تا با حفظ روابط نزدیک با روسیه، جایگاه خود را در نظم جدید سوریه بازتعریف کند و از فشارهای احتمالی قدرت‌های غربی یا کشورهای عربی بکاهد.
مسکو، معمار توازن جدید؟
در مجموع، سفر نماینده ویژه پوتین به تهران نه صرفاً یک ملاقات تشریفاتی، بلکه بخشی از نقشه بزرگ روسیه برای بازمهندسی توازن قدرت در خاورمیانه است؛ توازنی که در آن، مسکو می‌کوشد با حفظ پیوندهای استراتژیک با تهران و همزمان تعامل با دولت جدید سوریه، از بازگشت بی‌ثباتی جلوگیری کند.
در این میان، ایران نیز با اتخاذ دیپلماسی فعال و هوشمندانه می‌تواند از فرصت میانجیگری روسیه برای ترمیم روابط با دمشق بهره گیرد — روابطی که نه‌تنها بُعد سیاسی، بلکه عمق انسانی و فرهنگی دارد.
