آیا تلاش‌های اروپا برای نجات برجام جواب می‌دهد؟
تحریم‌های ایران به سر خط اخبار بین‌المللی تبدیل شده‌اند. دونالد ترامپ، رییس‌جمهور امریکا و تندروهای اطراف وی از چند روز پیش از ۴ نوامبر(۱۳ آبان) که روز بازگشت تحریم‌های ایران نام گرفته بود تا به امروز یک ساعت را هم بدون اظهارنظر درباره تحریم‌ها، تاثیرگذاری آنها یا تداوم تلاش‌های امریکا برای تحت فشار قرار دادن بیشتر ایران نگذرانده‌اند.
به گزارش بازتاب به نقل از اعتماد، با انتشار لیست بلندبالای تحریم‌های ایران و تحلیل این تحریم‌ها در رسانه‌های داخلی و بین‌المللی امروز دیگر کمتر کسی بر ادعای چهره‌هایی چون مایک پمپئو، وزیر خارجه امریکا مبنی بر هدف قرار نگرفتن مردم ایران در وضع این تحریم‌ها مهر تایید می‌زند. بگومگوها میان وزرای خارجه ایران و امریکا درباره ادعاهای نادرست مقام‌های امریکایی درباره عدم تحریم بودن دارو و مواد غذایی به توییتر کشیده شده و درحالی که وزرای خارجه ایران و امریکا در یک سال و نیم اخیر هیچ دیدار رسمی با هم نداشته‌اند اما در فضای مجازی به گفت‌وگوهای تند غیرمستقیم روی آورده‌اند.
در این میان تحلیل‌های بی‌شماری درباره میزان کارایی تحریم‌های یکجانبه امریکا و تاثیر این رفتارهای مخرب یکجانبه بر وضعیت دلار و البته پیوندهای سیاسی واشنگتن با متحدان سنتی‌اش در اروپا منتشر می‌شود. در حالی که اروپایی‌ها به عنوان متحدان امریکا در بسیاری از پرونده‌های مهم بین‌المللی برجام را سرمایه‌ای برای امنیت جهان و البته بستری برای همکاری‌های بیشتر با تهران در سایر حوزه‌های مورد دغدغه می‌دانند، رییس‌جمهور امریکا با خروج یکجانبه از این توافق و بازگرداندن تحریم‌های هسته‌ای ایران به صورت متحدان خود سیلی زد و امروز همان متحدان در حال تلاش برای استقلال‌بخشی بیشتر به ابعاد سیاسی و اقتصادی تصمیم‌گیری‌های خود هستند. در حالی که مایک پمپئو، وزیر خارجه امریکا از گرسنه نگاه داشتن ایرانی‌ها تا زمانی که رهبران ایران تغییر رفتار دهند، سخن می‌گوید و چهره‌ای تندرو مانند جان بولتون می‌گوید به قول انگلیسی‌ها آن قدر فشار را بر ایران زیاد می‌کنیم تا هسته از پوست بیرون بزند، اروپایی‌ها در حال تنظیم سازوکارهایی برای تداوم نسبی رابطه تجاری با تهران با وجود تحریم‌ها هستند.
فشار بر ایران فشار بر اروپاست
آیا تحریم‌های امریکا تلاش‌های بازماندگان در برجام برای حفظ نسبی رابطه تجاری با ایران را ناکام می‌کند؟ در پاسخ به این سوال دو تحلیل وجود دارد. نخستین تحلیل دال بر این است که تحریم‌های امریکا به دلیل یکجانبه بودن نمی‌تواند تاثیر مدنظر تیم ترامپ را بر اقتصاد و تصمیم‌گیری‌های ایران بگذارد و اروپایی‌ها نیز زمان بسیاری را صرف تبیین سازوکارهایی چون حساب با کاربرد ویژه(SPV) می‌کنند چراکه به دنبال ایمن‌سازی این سیستم از گزند تحریم‌های امریکا هستند. اما تحلیل دوم حاکی از این است که برجام بدون حضور امریکا و البته در حالی که تحریم‌های هسته‌ای ایران بازگشته در میان‌مدت دوام نخواهد آورد.
یکی از فاکتورهای تحلیل نخست به دغدغه اروپا فراتر از برجام اشاره دارد و بر این پایه استوار است که هر چه امریکا حلقه‌های ارتباط اقتصادی اروپا با ایران را تنگ‌تر کند، اروپایی‌ها بیشتر به سمت مستقل کردن سیستم مالی خود از سیستم مالی امریکا حرکت خواهند کرد لذا زمانی که امریکا به عنوان نمونه ارتباط مالی ایران با سیستم پیام‌رسان مالی بین‌المللی سوییفت را قطع می‌کند، این دلار است که در درازمدت آسیب می‌بیند. رسانه روسی آرتی در این باره به نقل از یک کارشناس اقتصاد بین‌الملل می‌نویسد: قطع ارتباط ایران با سیستم پیغام‌رسانی مالی بین‌المللی(سوییفت) در مرحله نخست پیامی برای دشمنان واشنگتن است که با تحریم‌های اخیر امریکا علیه ایران مخالف هستند اما این مساله می‌تواند به نزول جایگاه دلار در سطح بین‌المللی منتهی شود. درحالی که وزیر خزانه‌داری امریکا می‌گوید، قطع ارتباط عمده بانک‌های ایرانی با سوییفت برای رعایت انسجام سیستم مالی بین‌المللی بوده اما کارشناسان نظر دیگری دارند و به عنوان مثال مکس کیسر در این باره می‌گوید: هر اندازه که امریکا فشارهای بیشتر اقتصادی را بر ایران وارد می‌کند به همان اندازه سایر کشورها را وادار می‌کند که به جایگزین‌هایی برای سوییفت فکر کنند نه فقط برای حفظ برجام بلکه برای حفظ منافع خود از رویه‌های یکجانبه امریکا. می‌توان گفت که امریکا سوییفت و وابستگی آن به دلار را به سلاحی برای خود تبدیل کرده است. تاثیر این سیاست امریکا هم مشخص است: روسیه و چین جایگزین‌های مالی خود برای سوییفت را پیدا می‌کنند و این حرکت به دومینویی تبدیل می‌شود که می‌تواند جهان را به سمت دلارزدایی ببرد.
آرتی در بخش‌های دیگری از گزارش خود می‌نویسد: جدا از اینکه تاثیر این اقدام‌های امریکا بر دلار در بلندمدت چیست اما ایران درحال حاضر با مشکلات دیگری در کوتاه‌مدت به دلیل قطع رابطه سوییفت با عمده بانک‌های این کشور به خصوص بانک مرکزی روبه‌رو است. بدون دسترسی به سوییفت، ایران نمی‌تواند هزینه صادرات خود را دریافت یا هزینه وارداتش را پرداخت کند. در چنین شرایطی ایران باید راه‌های دیگری برای خود بیابد. همزمان رهبران اروپا هم برای نجات برجام احیای قوانین مسدودکننده را کلید زده‌اند که در نتیحه سوییفت نیز به دلیل زیرپا گذاشتن این قانون می‌تواند با جریمه‌هایی از سوی بروکسل روبه‌رو شود. سازوکار SPV نیز از سوی اروپایی‌ها برای بهره‌مندی نسبی ایران از فواید اقتصادی برجام در حال طراحی است اما هنوز چند ماهی تا اجرایی شدن این سازوکار باقی مانده است.
تعبیر امریکا از ناکارآمدی SPV
دولت دونالد ترامپ تعبیر خود را از تاثیرگذاری تحریم‌ها دارد که پاشنه آشیل آن بی‌اهمیت دانستن اقدام‌های مقابله‌ای اروپاست. در همین راستا، معاون وزیر خزانه‌داری امریکا در تازه‌ترین اظهارات خود اعلام کرده که امریکا نگران ایده‌های متنوع اروپا برای کمک به ایران از جمله سازوکارSPV نیست چراکه مساله مهم در تامین هدف واشنگتن، خروج کمپانی‌ها و بانک‌ها از ایران است که اتفاق افتاده است. این مقام امریکایی در این باره گفت: به نظر من خبر مهم‌تر این است که کمپانی‌ها در حال ترک ایران هستند.
درحالی که اتحادیه اروپا می‌گوید، توافق هسته‌ای با ایران صرفا مسائل هسته‌ای را پوشش داده و تهران براساس مفاد این تعهد باید از فواید اقتصادی برداشته شدن تحریم‌های هسته‌ای منتفع شود اما امریکا با بازگرداندن تحریم‌های هسته‌ای خواهان توافقی جامع‌تر با ایران است که در آن تمام اختلاف‌های 40 ساله تهران و واشنگتن گنجانده شده باشد. معاون وزیر خزانه‌داری ترامپ در تازه‌ترین اظهارات خود ادعا کرده که به زودی اروپا و امریکا درباره لزوم مقابله با برخی فعالیت‌های ایران به توافق می‌رسند. این مقام خزانه‌داری امریکا در پاسخ به سوال خبرنگاران مبنی بر اینکه گام بعدی امریکا در مساله تحریم ایران چیست؟ گفت: در مورد ایران اتفاق‌های دیگری خواهد افتاد و فشارهای ما بیشتر و بیشتر می‌شود.
معاون وزیر خزانه‌داری با تایید خبر قطع ارتباط بانک مرکزی ایران با سوییفت گفت: ما با صدای بلند به همه در سرتاسر اروپا می‌گوییم که تحریم‌ها با تمام قوا اعمال خواهند شد. آنها که با این تحریم‌ها همراهی نکنند با مقابله به مثل ما روبه‌رو خواهند شد.
دلیل تعلل اروپا چیست؟
نام SPV به عنوان یکی از راه‌های نجات برجام در نبود امریکا در چند ماه اخیر بارها و بارها مطرح شده و ایران و بازماندگان در برجام هم بازه‌های زمانی متفاوتی را برای اعلام و اجرایی شدن آن مطرح کرده‌اند. با این وجود قریب به 10 روز از آغاز اجرای تحریم‌های هسته‌ای امریکا گذشته اما همچنان مقام‌های وزارت خارجه ایران از شخص وزیر تا معاون سیاسی وی می‌گویند که سرعت عمل اروپا کند است و باید تندتر در این مسیر گام بردارد. هر چند که ایران و بازماندگان در برجام جدول زمانی را با توجه به ماهیت سازوکار اجرایی جدید تعیین نکرده‌اند اما مقام‌های متفاوت ایرانی می‌گویند این پرانتز زمانی باز نیست. اما دلیل تاخیر اروپا در اعلام ایجاد اس پی وی سپس مشخص کردن زمانی برای اجرایی شدن آن چیست؟ در این مقوله گرفتاری در جزییات نهفته است. نخست آنکه اتحادیه اروپا برای نخستین بار در ساختار اقتصادی خود در حال تعریف مکانیسمی است که بتواند با عبور از سیستم دلار و چرخه مالی امریکا با کشوری که مشمول تحریم‌های ایران شده، ارتباط مالی بگیرد. تعریف سیستم اجرایی حساب با کاربرد ویژه زمانبر است. از سوی دیگر اتحادیه اروپا هر چند در ایران به عنوان یک ساختار واحد مخاطب قرار می‌گیرد اما متشکل از 28 کشور است که هر کدام فاصله متفاوتی با سیاست‌های امریکا دارند و برخی از آنها چون تروئیکای اروپایی معروف شامل فرانسه، آلمان و بریتانیا(در حال تجربه برگزیت) به دلیل حضور در مذاکرات هسته‌ای با ایران تمام تلاش خود را برای حفظ برجام به کار می‌گیرند و برخی دیگر احساس قرابت بیشتری با امریکا دارند و چندان حاضر به هزینه‌سازی برای رابطه خود با واشنگتن نیستند. در چنین شرایطی جزییات سازوکار حساب با کاربرد ویژه باید به گونه‌ای باشد که نظرات حداقلی و حداکثری هر 28 عضو را در خود جا داده باشد. از سوی دیگر این سیستم مالی باید همتای ایرانی در داخل کشورمان داشته باشد و البته که تطبیق استانداردهای این دو سیستم با هم و ایجاد پیوستگی مالی و شبکه‌سازی میان این دو در کوتاه‌مدت ممکن نیست. اصلی‌ترین گرفتاری در تعیین مقر استقرار و ریاست این حساب است که در هر دو این مسائل، تحریم‌های امریکا نقش بازدارنده ایفا می‌کند. حساب با کاربرد ویژه باید از ریاست یک فرد حقیقی برخوردار باشد اما فردی که هم تحت تاثیر فشارهای امریکا قرار نگیرد و هم در صورت مواجه با تحریم‌های امریکا عقب‌نشینی نکند. براساس جزییاتی که تاکنون به نظر می‌رسد اندکی حالت قطعیت هم به خود گرفته، اتحادیه اروپا برای اس پی وی پشتوانه حاکمیتی در نظر گرفته است. یکی دیگر از گره‌هایی که باز کردن آن آسان نیست، تعیین مکانی برای استقرار این حساب است. تاکنون از وین و لوکزامبورگ به عنوان مکان‌های احتمالی نام برده شده بود که به نظر می‌رسد هیچ کدام از آنها آمادگی لازم برای این میزبانی را ندارند. چندی پیش رویترز نیز به نقل از چند منبع اروپایی اعلام کرد که اتحادیه اروپا هنوز نتوانسته کشوری که میزبانی SPV را بپذیرد، پیدا کند. این خبرگزاری ادعا کرد که فدریکا موگرینی، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا از چند کشور برای میزبانی مقر این سازوکار درخواست کرده اما هیچ کدام از آنها پاسخ مثبت نداده‌اند.
برخی از کارشناسان می‌گویند، اتحادیه اروپا نمی‌تواند برای پذیرش میزبانی مقر این حساب روی کشورهای اروپای شرقی حساب باز کند چراکه فشار و نفوذ امریکا روی آنها زیاد است و بسیاری از این کشورها به دلیل ترس از روسیه ترجیح می‌دهند، رابطه حسنه خود با واشنگتن را حفظ کنند.
هر چند اروپایی‌ها تمام ترفندهای حقوقی لازم برای مصون‌سازی این سازوکار از تحریم‌های امریکا را لحاظ خواهند کرد و مکانیسمی برای عدم تاثیرگذاری این تحریم‌ها بر کشور میزبان این سازوکار هم تعیین خواهند کرد اما نگرانی از تحریم‌های امریکا همچنان بر این مساله سایه انداخته است. در حالی که امریکا در دور جدید تحریم‌ها تلاش کرده، سیستم مالی ایران را به طور کامل از سیستم مالی بین‌المللی مجزا و منزوی کند اما اروپایی‌ها با تبیین SPV به دنبال راهی برای کنار زدن سیستم مالی امریکا هستند تا در سایه آن ایران بتواند در ازای پول نفت خود کالاهای مورد نیاز از اروپا را خریداری کند. هر چند که نگرانی‌ها در داخل ایران درباره تعلل اروپا هر روز پررنگ‌تر از دیروز می‌شود اما یک دیپلمات ارشد فرانسوی در تازه‌ترین گفت‌وگوی خود با رویترز اعلام کرده که پاریس مطمئن است این مکانیسم به زودی کار خود را آغاز می‌کند اما تمام جزییات آن باید پیش از قرار گرفتن بر ریل اجرا دقیقا بررسی شود چراکه آزمون و خطای این مکانیسم می‌تواند به ضرر هدف نهایی ایران و اروپا از وضع آن منتهی شود. برخی از منابع اروپایی نیز اعلام کرده‌اند که احتمالا اجرایی شدن این مکانیسم به ماه‌های نخست سال 2019 موکول خواهد شد.
روزنامه انگلیسی گاردین نیز در یکی از گزارش اخیر خود به چالش‌های پیش روی اروپا برای اجرایی کردن اس‌پی‌وی اشاره کرده و تاکید کرده بود که بریتانیا نمی‌تواند میزبانی جغرافیایی این سازوکار را بر عهده بگیرد چراکه درگیر مسائل مربوط به خروج این کشور از برگزیت است و ارز در نظر گرفته شده برای این سازوکار هم یورو است که با پوند متفاوت است. برخلاف گزارش رویترز، گاردین ادعا کرده که چند کشور تاکنون برای میزبانی این مقر اعلام آمادگی کرده‌اند و در حال حاضر بحث‌ها بیشتر پیرامون سهم هر کشور اروپایی در سرمایه‌گذاری اولیه در این حساب متمرکز است. در حال حاضر حقوقدان‌های اروپایی در حال یافتن پاسخ این سوال هستند که چگونه می‌توان مثلا یک کمپانی آلمانی را از جریمه شدن توسط امریکا در صورت کار با SPV مصون نگاه داشت.
به نظر می‌رسد که تعلل اروپا در اجرایی کردن اس پی وی به دلیل اهمیتی است که این سازوکار برای اتحادیه جدا از مساله برجام دارد. در شرایطی که SPV کار خود را آغاز اما با کارشکنی امریکا متوقف شود عملا نخستین تلاش‌های جدی اروپا برای استقلال اقتصادی از دلار به شکست منتهی شده و این نتیجه‌ای نیست که کشورهای اروپایی در جدال با امریکای ترامپ توان تحمل آن را داشته باشند. از سوی دیگر فدریکا موگرینی، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا هم در موضع‌گیری‌های اخیر خود بارها تاکید کرده که حفظ و توسعه رابطه تجاری میان ایران و اروپا در چارچوب تعهدهای اروپا به ایران در برجام بسیار مهم است چراکه ایرانی‌ها تاکنون به تمام تعهدات خود در برجام پایبند بوده‌اند.
