آیا ترامپ، راه “رابطه استراتژیک” ایران و روسیه را هموار می‌کند؟
تحریم‌های آمریکا ضرورتا تهران را منزوی نمی‌کند. ایرانی‌ها ممکن است متحدین استراتژیک جدیدی پیدا کنند.
به گزارش بازتاب به نقل از فارین پالیسی، روسیه به دنبال این است که از اقدامات متناقض دولت ترامپ در بحران اخیر بین ایران و آمریکا استفاده کند؛ تا بتواند نفوذ خود در منطقه خاورمیانه را گسترش دهد. در حال حاضر روسیه و ایران به هم نزدیکند، اما حفظ این اتحاد در بلندمدت ممکن است دشوار باشد.
در هفته‌های اخیر دولت ترامپ در رابطه با ایران سیگنال‌های متناقضی مخابره کرده است. بحران وقتی شروع شد که جان بولتون، مشاور امنیت ملی در ۵ می اعلام کرد واشنگتن گروهی از ناو‌های هواپیمابر خود را به خاورمیانه می‌فرستد و ۵ روز بعد مقامات وزارت دفاع آمریکا از استقرار سامانه دفاع موشکی پاتریوت در منطقه خبر دادند. در ۱۹ می، بعد از اینکه یک راکت به سمت سفارت آمریکا در بغداد پرتاب شد، ترامپ در توییتی نوشت: «اگر ایران می‌خواهد بجنگد، این رسما پایانش خواهد بود.»
پنج روز بعد ترامپ اعلام کرد قصد دارد تعدادی جت جنگنده و همچنین ۱۵۰۰ نیروی نظامی به منطقه اعزام کند. اما او از عبارات تساهل آمیزی هم استفاده کرد: «در حال حاضر، من فکر نمی‌کنم ایران بخواهد بجنگد و من مطمئنا فکر نمی‌کنم آن‌ها بخواهند با ما بجنگند». سپس در ۲۷ می، ترامپ از پیشنهاد شینزو آبه، نخست وزیر ژاپن، برای میانجیگری در مورد اختلافات ایران و امریکا، استقبال کرد. مقامات رده بالای ایران نسبت به صداقت اظهارات ترامپ مشکوک اند.
مقامات روس معتقدند چنین تهدیدات طوفانی از طرف آمریکا و سپس پیشنهاد مذاکره به ایران، سیاست ترامپ در قبال ایران را بی اعتبار می‌کند و اثر معکوس دارد. الکسی پوشکوف، عضو مجلس نمایندگان روسیه و از افراد نزدیک به ولادیمیر پوتین می‌گوید: «روسیه و ایران اتحاد بادوامی ایجاد کرده اند.» او افزود: «روسیه به طور طبیعی با کشور‌هایی مثل ایران که تحت فشار دولت آمریکا هستند متحد می‌شود.» پوشکوف روابط ایران و روسیه را اینطور توضیح می‌دهد: «شراکتی که می‌تواند تا حد یک “رابطه استراتژیک” تکامل یابد.»
روسیه در حال ظهور به عنوان یک قدرت فعالِ کوچک‌تر در منطقه است. مسکو در خاورمیانه منافعی دارد و انتظار دارد این منافع، که با منافع ملی این کشور مرتبط است، در روابط بین الملل در نظر گرفته شود. روسیه به دنبال این است که کانال‌های انتقال نفت و گاز خود را باز نگه دارد، با نیرو‌های جهادی افراطی مبارزه کند تا به سمت روسیه گسترش پیدا نکنند و از پایگاه‌های نظامی خود در سوریه حفاظت کند. مسائلی که عملا برای روسیه به معنای “منافع ملی” است کاملا در سوریه قابل مشاهده است.
در سال ۲۰۱۵، روسیه نیروی هوایی و زمینی خود را به سوریه فرستاد. روسیه و ایران برای شکست داعش، القاعده و سایر گروه‌های افراطی همکاری کردند. آن‌ها با گروه‌های مخالف بشار اسد مقابله کردند. هر دو کشور، توسعه میدان‌های نفتی سوریه را ممکن می‌دانند؛ میدان‌هایی که در حال حاضر توسط آمریکا و نیرو‌های کرد اداره می‌شود.
در سال ۲۰۱۷ سوریه موافقتنامه‌ای امضا کرد که بر اساس آن یک پایگاه دریایی روسیه توسعه پیدا کند و یک پایگاه برای نیروی هوایی روسیه در سوریه تاسیس شود. سوریه به روسیه یک امتیاز قضائی اعطا کرد که بر اساس آن دادگاه‌های سوریه مسائل قضایی شهروندان روس ساکن سوریه را بررسی نمی‌کنند. پایگاه‌های روسیه و حضور دائمی نظامی این کشور در خاک سوریه، قدرت روسیه را در سراسر منطقه بازتاب می‌دهد و ابزاری برای پشتیبانی از دو متحد خود در منطقه، یعنی ایران و سوریه، است.
روسیه همچنین با پیوستن به توافق هسته‌ای ۲۰۱۵، نفوذ خود در منطقه را افزایش داد. بر اساس این توافق ایران اجازه یافت تحت نظارت آژانس فعالیت‌های هسته‌ای خود را ادامه دهد. این توافق به اتفاق آرا در شورای امنیت سازمان ملل متحد تصویب شد و اجازه رفع تحریم‌های هسته‌ای ایران را می‌داد. ترامپ سال گذشته به صورت یکجانبه از این قرارداد خارج شد.
اگرچه بر اساس گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی، ایران به برجام پایبند مانده است، اما آمریکا تحریم‌های یکجانبه را را در آگوست ۲۰۱۸ تشدید کرد. در همین ماه دولت ایران به مقامات اروپایی پیام داد که اگر تا ۶۰ روز به تجارت و مبادلات بانکی عادی با ایران بازنگردند، ایران اورانیوم خود را بیش از مقدار تعیین شده غنی می‌کند، اورانیوم غنی شده و آب سنگین را انباشت می‌کند و فعالیت تاسیسات اراک را از سر می‌گیرد.
واشنگتن معتقد است چنین اقداماتی زمان مورد نیاز برای تولید مقدار کافی اورانیوم، که نهایتا به تولید بمب منجر شود، را کاهش می‌دهد اما دیدگاه کارشناسان روسی چیز دیگری است. آن‌ها می‌گویند ایران فقط می‌خواهد به اروپا فشار وارد کند تا تحریم‌ها را بردارند و وارد مبادلات مالی با ایران شوند؛ نه اینکه ایران بخواهد بمب بسازد.
ولادیمیر ساژن، کارشناس ایران در موسسه دولتی مطالعات شرق در آکادمی علوم روسیه می‌گوید: «اگر آمریکا به ایران حمله نظامی کند، حتی آنچه که اصطلاحا “حمله محدود” به تاسیسات هسته‌ای ایران نامیده می‌شود، ایرانی‌ها در حمایت از حکومتشان بسیج می‌شوند.» ساژن معتقد است در این صورت نتیجه بر خلاف هدف آمریکایی‌ها خواهد بود.
روسیه منتقد آرایش نظامی ارتش آمریکا در خلیج فارس و مخالف حمله به ایران است. اما روسیه منابع محدودی دارد و در صورت حمله نظامی آمریکا قصدی برای پاسخ نظامی ندارد. پوتین در یک مصاحبه مطبوعاتی بین المللی گفت: روسیه “آتش نشان” نیست.
هرچند مسکو لفظا مخالفت خود با تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران را اعلام کرده است، اما دولت روسیه تجارت یا سرمایه گذاری خود را در ایران برای مقابله با تحریم‌ها به صورت چشم گیری افزایش نداده است. تحریم‌های آمریکا تراکنش‌های بانکی بین المللی ایران را به شدت محدود کرده است و تجارت با این کشور دشوار شده است. اما چین که با مشکلی مثل روسیه در مورد ایران مواجه است، سالانه ۳۳ میلیارد دلار با ایران تبادل تجاری دارد. این عدد در مورد روسیه تنها ۲ میلیارد دلار است.
روسیه در حال ساخت دو مرکز هسته‌ای دیگر در ایران است، اما تبادل تجاری اندکی با این کشور دارد. روسیه ساخت نیروگاه اتمی بوشهر را تمام کرد. بخش‌هایی از این نیروگاه توسط آلمان‌ها ساخته شده بود، اما بعد از انقلاب ایران، آلمان‌ها پروژه را رها کردند. روسیه در حال تکمیل یک راکتور و ساخت راکتور دیگری در بوشهر است که انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۰ تکمیل شود.
ولادیمیر پوزنر، مجری یک برنامه محبوب “تاک شو” در تلوزیون روسیه می‌گوید: «روسیه در کل، برای مقابله با تحریم علیه ایران، اقدامات کافی انجام نداده است. روسیه در قبال اهداف هسته‌ای ایران خیلی محتاطانه رفتار می‌کند.»
روسیه تصدیق می‌کند که ایران برنامه ساخت سلاح اتمی ندارد. اما روسیه معتقد است، اگر ایران مسیر خود را تغییر دهد، یک ایرانِ مجهز به سلاح هسته‌ای می‌تواند برای نفوذ منطقه ای، کارآمدتر رقابت کند. مقامات ایرانی هم کاملا به روسیه اعتماد ندارند. رهبران انقلاب ۱۳۵۷ ایران تاکید کردند که کشورشان با ” شرق و غرب” متحد نمی‌شود. آن‌ها هم با امپریالیسم آمریکایی، هم کمونیسم سبک شوروی مخالفت کردند. هم در بین مردم ایران و هم در بین برخی از رهبران ایران، احساسات ضد شوروی حالا در مورد روسیه هم وجود دارد. در سال ۲۰۱۶، روسیه و ایران توافق کردند تا به هواپیما‌های روسی اجازه داده شود از پایگاه هوایی همدان به سمت سوریه پرواز کنند. برخی از نمایندگان مجلس ایران با این اقدام مخالف بودند؛ چرا که قانون اساسی ایران پایگاه نظامی خارجی در کشور را ممنوع کرده است. ایرانی‌ها به خاطر عمومی کردن توافق به روسیه اعتراض کردند. انتشار خبر این توافق سریعا با واکنش افکار عمومی مواجه شد. هواپیما‌های روسی تنها پس از یک هفته عقب نشینی کردند.
هر دو کشور در مورد اسراییل و نقش آن در سوریه اختلاف نظر دارند. اسراییل مکررا اهدافی در سوریه را بمباران می‌کند و ادعا می‌کند این مراکز توسط حزب الله و سپاه کنترل می‌شود، اما تاکنون به پایگاه‌های روسیه حمله نکرده است. ساژن می‌گوید: «وقتی نیروی هوایی اسراییل به سوریه حمله می‌کند، تا وقتی به تاسیسات روسیه حمله نشود ما چشمانمان را می‌بندیم… این یک توافق شفاهی است.»
این توافق غیر رسمی، نشان دهنده یک اختلاف مهم‌تر در مورد اسراییل است: ایران وجود دولت یهودی اسراییل را به رسمیت نمی‌شناسد، در حالی که روسیه روابط زیادی با اسراییل دارد. بر خلاف شوروی سابق که برای مقابله با اسراییلِ تحت حمایت آمریکا، در کنار ملی گرایان عرب ایستاد، روسیه امروزی روابط تجاری و دیپلماتیک کاملی با اسراییل دارد. نتانیاهو از سال ۲۰۱۵ تا کنون دست کم ۱۱ بار با پوتین ملاقات کرده است. این تعداد دیدار، بالاترین تعداد دیدار نتانیاهو با رهبر یک کشور دیگر است. همچنین از مجموع ۹ میلیون جمعیت اسراییل، تقریبا ۱ میلیون آن‌ها شهروندان شوروی سابق یا فرزندان آن‌ها هستند.
پوتین یک رویکرد کاملا رئالیستی را در منطقه تعقیب می‌کند؛ متحد شدن با هر کشوری که می‌خواهد با او کار کند. برای مثال وقتی او می‌خواست از درگیری‌های فرقه‌ای در سوریه دور بماند با رهبران نظامی در سوریه متحد شد.
اما برخلاف روسیه، ایران می‌خواهد نفوذ اقتصادی، سیاسی و مذهبی خود را با تکیه و اولویت دادن به گروه‌های مسلمان شیعه گسترش دهد. این مساله و سایر تفاوت‌ها می‌تواند در آینده به یک رقابت جدی در منطقه بیانجامد.
روسیه یک دولت سکولار، توسعه گرا و با قدرتِ در حال رشد در جهان است. ایران یک قدرت منطقه‌ای و مذهبی با روابطی در سوریه، لبنان، یمن و عراق است. اما تا زمانی که آمریکا سیاست‌های خصمانه و متناقض خود در منطقه ادامه دهد، ایران و روسیه به دلیل آنچه به سادگی ” دشمن مشترک” نامیده می‌شود، متحد باقی می‌مانند. دولت ترامپ فکر می‌کند، با تحریم‌های اقتصادی شدید و تهدید نظامی در حال منزوی کردن ایران است، اما در واقع این اقدامات تاثیر عکس دارد.
پوشکوف می‌گوید ایران یک قدرت منطقه‌ای مهم است و در سوریه با روسیه همکاری نزدیکی داشته است: «آن‌ها روی زمین بودند، ما در آسمان.. روسیه به سادگی اجازه نمی‌دهد روابط به هم بخورد»
