آلزایمر برجامی اروپا
چهار سال و اندی پس از تابستانی که توافق هسته‌ای میان ایران و ۱+۵ شکل گرفت، هر روز یکی از بندهای این توافق توسط یکی از اعضای آن متزلزل شده است.
شاید «زمان» را بتوان اصلی‌ترین دشمن توافقی خواند که 27 کشور اروپایی می‌گویند برای ما جنبه امنیتی و حیثیتی دارد و در ایران و امریکا این امیدواری را به وجود آورده بود که به بستری برای شکست تابوی رابطه دیپلماتیک تبدیل شود. شاید اگر باراک اوباما، چهل و چهارمین رییس‌جمهور امریکا در واپسین سال‌های حضور در کاخ سفید با ناامیدی از به ثمر نشستن تحریم‌ها به فکر توافق با تهران نیفتاده بود و این روند را چند سال زودتر آغاز کرده بود، امروز چندسالی بیشتر از عمر توافق هسته‌ای گذشته بود و دولت جایگزین وی نمی‌توانست به راحتی از توافقی بین‌المللی کنار بکشد.
به گزارش اقتصادآنلاین، عمر برجام به نیمه نرسیده نفس‌های آن به شماره افتاده است. نخستین ضربه به برجام را دونالد ترامپ، رییس‌جمهور امریکا با کناره‌گیری از آن و بازگرداندن تحریم‌های هسته‌ای زد. ایران پس از این اقدام واشنگتن اعلام کرد که عنصر مزاحم توافق از آن خارج شده و به درخواست 1+4 به بازماندگان فرصت داد تا شاید اروپایی‌ها بتوانند با کاستن از سطح وابستگی اقتصادی به سیستم مالی ایالات متحده کار را پیش ببرند. ناتوانی سه کشور اروپایی در رسیدن به مکانیسمی که فروش نفت ایران را تضمین کرده و کانال مناسب برای نقل و انتقال‌های مالی به تهران را هم تضمین کند برای ایران یک گزینه بیشتر باقی نگذاشت: استفاده از مکانیسم تعریف شده در برجام برای بازگرداندن توازن میان داده‌ها و ستانده‌ها. بر همین اساس ایران از اردیبهشت ماه سال جاری تاکنون چهار گام در مسیر معکوس برجام برداشته و در هر گام 60 روز به طرف مقابل فرصت داده است. در حالی که چهارمین بازه زمانی 60 روز ایران از سه‌شنبه هفته گذشته آغاز شد، پایه‌های سیاسی برجام نیز در حال متزلزل شدن هستند. ایران می‌گوید می‌توانست با کاهش فاحش منافع اقتصادی از برجام، ناگهان از این توافق که فقط تهران آن را تمام و کمال رعایت کرده بود خارج شود اما ترجیح داد به دیپلماسی فرصتی یک‌ساله ببخشد. با این همه این حسن‌نیت ایران در سه گام نخست کاهش تعهدات برجامی با بی‌تفاوتی و وقت‌کشی اروپا و در گام چهارم با برخورد تند و طلبکارانه تروییکای اروپایی روبه‌رو شد.
روز دوشنبه وزرای خارجه کشورهای اروپایی در بروکسل دور هم جمع شدند و ضمن تاکید بر تمایل به حفظ توافق با ایران از کاهش تعهدات ایران انتقاد کرده و اعلام کردند که واکنش مقتضی را بر اساس متن گزارش فنی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره راستی‌آزمایی میزان تعهد ایران به توافق نشان خواهند داد. شامگاه دوشنبه همان طور که پیش‌بینی می‌شد گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی منتشر شده و اعلام شد که ایران کاهش تعهدات برجامی را عملا آغاز کرده و در پررنگ‌ترین مورد، غنی‌سازی در تاسیسات هسته‌ای فردو را آغاز کرده است. ساعتی پس از انتشار گزیده‌هایی از این گزارش بود که بیانیه سه کشور اروپایی حاضر در برجام که طبیعتا از قبل تهیه شده بود، منتشر شد. بیانیه‌ای با ادبیاتی نسبتا تند علیه ایران که در آن به کرات از تهران انتقاد شده اما هیچ انتقادی از امریکا به عنوان عامل اصلی تخریب توافقی چندجانبه به چشم نمی‌خورد. گویا اروپایی‌ها در مسیر انتقاد از ایران ساعت‌های خود را با تحولات اردیبهشت ماه سال جاری (آغاز کاهش تعهدات برجامی ایران) و نه اردیبهشت 1397 (خروج امریکا از برجام) که باید مبدا اصلی هر تحلیل و تحولی در حوزه برجام باشد، تنظیم کرده‌اند. بیانیه سه کشور اروپایی بلافاصله با واکنش تند وزیر خارجه ایران روبرو شد. اما جزییات این بیانیه چه بود؟
بدهکار، طلبکار شد
سه کشور اروپایی که تاکنون تلاشهای مشترک آنها برای منتفع‌سازی اقتصادی ایران از برجام راه به جایی نبرده است، این بار در ملامت ایران یک بیانیه سیاسی مشترک منتشر کردند. هسته اصلی این بیانیه ابراز نگرانی از اقدام‌های معکوس برجامی تهران و البته تمرکز بحث نیز بازگشت فعالیت‌های غنی‌سازی ایران به تاسیسات هسته‌ای فردو بود. در ابتدای این بیانیه خط و خطوط موضع‌گیری اولیه رییس‌جمهور فرانسه نسبت به گام چهارم ایران به چشم می‌خورد و ادعا شده بود که اقدام اخیر ایران در فردو به منزله تسریع اقدامات این کشور در زمینه فاصله گرفتن از برجام است. در ادامه بیانیه آمده بود: «از اعلانیه‌های اخیر ایران در خصوص آغاز مجدد فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم در فردو به شدت نگران هستیم. اقدام ایران با مفاد صریح برجام در خصوص فردو مغایرت داشته و تبعات بالقوه زیادی در زمینه اشاعه دارد. این اقدام [غنی‌سازی در فردو] به منزله تسریع روند تاسف‌آور فاصله گرفتن ایران از تعهداتش ذیل برجام است.»
در حالی که ایران تا اردیبهشت ماه، 365 روز بدون امریکا در توافق با 1+4 ماند و از اردیبهشت ماه تاکنون نیز قریب به 190 روز به اروپا فرصت سه‌باره داده، سه کشور اروپایی در بیانیه مشترک منتشر شده بدون اعتراف به ناتوانی خود در وفای به عهد از ایران خواسته‌اند تمامی اقدامات «ناسازگار با برجام» اعم از میزان ذخایر اورانیوم، محدوده مجاز غنی‌سازی و فعالیت‌های مربوط به تحقیق و توسعه را به عقب برگرداند.
عبارت ناسازگار با برجام در حالی در این بیانیه به چشم می‌خورد که کاهش اقدام‌های برجامی ایران دقیقا منطبق با حقوق ایران در این توافق و مندرج در بندهای 36 و 37 است. سه کشور اروپایی از ایران خواسته‌اند طبق تعهداتش در برجام کاملا با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به ویژه در چارچوب توافق جامع پادمانی و پروتکل الحاقی همکاری کند. وزرای خارجه این سه کشور در حالی که در یک سال و اندی گذشته امریکا به عنوان عضوی از برجام از این توافق خارج شده و سایر اعضا هم برخلاف وعده‌های‌شان نتوانسته‌اند کاری از پیش ببرند، اشاره‌ای به این ناتوانی نکردند و صرفا «اجرای کامل و موثر برجام» از سوی همه طرف‌ها را با اهمیت دانسته و بر عزم خود جهت ادامه تلاش‌‌ها برای حفظ توافق تاکید کردند.
در پایان این بیانیه وزیران خارجه انگلیس، آلمان و فرانسه تصریح کرده‌اند که آماده‌اند استفاده از تمامی مکانیسم‌های موجود در برجام از جمله «مکانیسم حل و فصل اختلافات» برای حل و فصل مسائل مربوط به اجرای تعهدات برجامی از سوی ایران را مورد بررسی قرار دهند. در نهایت هم سه کشور اروپایی در حالی که ایران تاکنون برای پایان دادن به تنش‌ها در منطقه خلیج‌فارس ابتکارهای متنوع و متعددی را روی میز گذاشته ادعا کردند که اقدام‌های اخیر ایران، تلاشهای دیپلماتیک برای تنش‌زدایی از خاورمیانه را دشوارتر کرده است.
طعنه وزیر خارجه ایران به همتاهای اروپایی
محمدجواد ظریف در صفحه توییترش در واکنش به بیانیه وزرای خارجه سه کشور اروپایی و با ضمیمه کردن نامه ۶ نوامبر ۲۰۱۸ خود خطاب به فدریکا موگرینی، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و سایر اعضای برجام نوشت: «خطاب به همتایانم در اتحادیه اروپایی و سه کشور آلمان، فرانسه و انگلستان:
۱- «به تعهدات خود ذیل برجام کاملا پایبند بوده‌ایم.» شما؟! واقعا؟!
فقط یک تعهد را نشان دهید که در ۱۸ ماه گذشته به آن عمل کرده‌اید.
۲- وقتی که شما مشغول دفع‌الوقت بودید، ایران مکانیسم رفع اختلاف را به جریان انداخت و آن را به اتمام رساند. ما اکنون در حال استفاده از اقدامات جبرانی مندرج در پاراگراف ۳۶ برجام هستیم. به نامه ششم نوامبر ۲۰۱۸ من مراجعه کنید.»
طلبکاری اروپا و چند سوال ساده
این واکنش محمدجواد ظریف بلافاصله در رسانه‌های متفاوت بین‌المللی با تیترهایی چون «طعنه ظریف به اروپا»، «وزیر خارجه ایران اروپا را مسخره کرد»، بازتاب پیدا کرد. بیانیه نسبتا تند و تیز اتحادیه اروپا در واکنش به گام‌های معکوس برجامی ایران به خصوص گام چهارم پیش از آنکه از سوی مقام‌های رسمی پاسخ داده شود با واکنش‌های تند کاربران در فضای مجازی روبه‌رو شد. محور تمام انتقادها از اروپا نیز بی‌توجهی سه کشور به تبعات خروج امریکا از برجام بر اقتصاد ایران و تحریم‌های امریکا بر وضعیت معیشتی و حتی نیازهای اولیه ایرانی‌ها مانند دارو و غذا بود. همزمان بسیاری از کارشناسان روابط بین‌الملل این بیانیه اروپا را آغازی بر فاصله گرفتن بیشتر ایران از بلوک غرب و بالا رفتن دوباره دیوار بی‌اعتمادی میان تهران و بروکسل دانستند.
حساب کاربری نمایندگی ایران در بروکسل در توییتر، با انتشار چند توییت به زبان انگلیسی چند سوال ساده از اروپایی‌ها را مطرح کرده و نوشت: یک توافق همه‌جانبه مجموعه‌ای از داده‌ها و ستانده‌ها را در خود جا داده است. آیا منصفانه است اروپا در حالی که می‌گوید برجام برای امنیت بین‌المللی و نظام منع اشاعه از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است، به تعهدات خود در این توافق عمل نکند و به جای آن از تهران بخواهد که از گام‌های خود بازگردد؟ این در حالی است که اقدام‌های ایران در حقیقت واکنش به نقض برجام از سوی سایر اعضای توافق است. همه چیز از زمانی آغاز شد که اروپا به اقدام امریکا در خروج از برجام واکنش مشابهی مانند واکنش به کاهش اقدام‌های برجامی ایران نشان نداد. اروپا در برابر نقض قطعنامه 2231 توسط امریکا به ابراز تاسف بسنده کرد. زمانی که امریکا از برجام کنار رفت، ایران به گواه تمام گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تعهداتش پایبند بود و حتی این پایبندی را به مدت یک سال تمام پس از خروج امریکا نیز ادامه داد. مساله دیگری که بر عمق بحران افزوده، تروریسم اقتصادی است که تحریم‌های امریکا بر مردم ایران وارد کرده و جان صدها نفر را به خطر انداخته است.
ایران از زمان آغاز گام‌های معکوس برجامی اعلام کرد که هر زمان اتحادیه اروپا بتواند به تعهدات برجامی‌اش بازگردد یا بتواند امریکا را وادار به لغو تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران کند، گام‌های ایران قابل بازگشت هستند. همزمان در چند روز گذشته با بالا گرفتن زمزمه‌های اعتراض اروپا به ادامه روند کاهش تعهدات برجامی ایران، مقام‌های متفاوت از رییس‌جمهور تا وزیر خارجه، از رییس سازمان انرژی اتمی تا معاون وزیر خارجه و مذاکره‌کننده با 1+4 تاکید کردند که اروپا به دلیل عدم وفای به عهد در جایگاهی نیست که در جامه طلبکار ظاهر شده و ایران را با تبعات احتمالی عدم توقف گام‌های معکوس برجامی‌اش تهدید کند.
همزمان سیدعباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر خارجه اخیرا در پاسخ به سوال خبرنگاران در روسیه درباره واکنش ایران به احتمال توسل اروپایی‌ها به مکانیسم ماشه در برابر اقدام‌های معکوس برجامی ایران تاکید کرد که اگر ایران پس از تمام همکاری‌هایی که با جامعه بین‌المللی و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره برنامه هسته‌ای خود داشته باز هم با چنین واکنشی رو به رو شود، در دکترین هسته‌ای خود تجدید نظر خواهد کرد. اظهارنظری که سر و صدای بسیاری در فضای رسانه‌های به راه انداخت و بسیاری این اظهارات عراقچی را به احتمال خروج ایران از معاهده منع تکثیر تسلیحات هسته‌ای موسوم به ان‌پی‌تی یا توقف اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی توسط ایران مربوط کردند.
خبرگزاری رویترز در گزارشی ضمن پوشش واکنش تند ظریف به اروپا نوشت: اروپایی‌ها همچنان تلاش می‌کنند تهران را به برجام مقید نگه دارند اما در برجام قرار شد ایران محدودیت‌هایی را بر برنامه هسته‌ای خود بپذیرد و در ازای آن تحریم‌ها علیه این کشور برداشته شوند. ایران همچنان اروپا را متهم می‌کند که نتوانسته به مسوولیت خود برای انتفاع اقتصادی ایران عمل کند. در حالی که برخی رسانه‌ها از احتمال بازگشت تحریم‌های اتحادیه اروپا و سازمان ملل علیه ایران سخن می‌گویند، تهران چنین اقدامی را رسما به عنوان خط قرمز خود معرفی کرده است. در حالی که شرکای اروپایی ایران در برجام از تهران می‌خواهند گام‌های معکوس برجامی‌اش را متوقف کند، تهران اعلام کرده که اگر سه کشور اروپایی تا پایان بازه زمانی 60 روزه چهارم نیز نتوانند به تعهدهای خود عمل کنند در ماه ژانویه گام پنجم نیز برداشته خواهد شد. در حالی که امریکا خواهان توافقی جامع با ایران است و اروپایی‌ها نیز اندک اندک حداقل در کلام به این موضع امریکا نزدیک شده‌اند. ایران می‌گوید از توافق جدید تا زمانی که امریکا به برجام بازنگردد یا تحریم‌های هسته‌ای اعمال شده علیه ایران را متوقف نکند، خبری نخواهد بود.
برجام بر باد، اروپا در خواب؟
واکنش اخیر سه کشور اروپایی به گام‌های ایران آن هم در شرایطی که تهران منتظر است تا تروییکا به تعهدات خود در برجام به شکل عام و 11 وعده خود به ایران که پس از خروج امریکا از توافق داده شد عمل کنند، گره جدیدی بر گره موجود در پرونده برجام می‌افزاید. اروپایی‌ها تاکنون صرفا با حمایت‌های سیاسی از توافق با تهران حمایت کرده‌اند و این در حالی است که حتی در بیانیه شامگاه دوشنبه نیز نسبت به تبعات گام‌های ایران به خصوص گام چهارم بر نظام منع اشاعه ابراز نگرانی کرده بودند.
اکنون ساده‌ترین سوالی که وزرای خارجه سه کشور اروپایی باید به آن پاسخ بدهند، این است که اروپا به عنوان مجموعه‌ای از 28 کشور که در 16 سال گذشته در هر مذاکره هسته‌ای با ایران حضور داشته چه هزینه‌ای برای حفظ برجام کرده است؟ اروپایی‌ها در حالی از ایران می‌خواهند که در یک توافق عملا یک‌جانبه (ایران با خودش) باقی بماند که در آن‌سوی میدان نه تنها تهران را از منافع اقتصادی این توافق منتفع نمی‌کنند یا گامی در مسیر کاهش مشکلات اقتصادی ایران ناشی از بازگشت تحریم‌های امریکا برنمی‌دارند که حتی در سایر مسائل غیربرجامی نیز با امریکا همصدا شده‌اند و همچنان به اصطلاح عامیانه از همان سوراخی گزیده می‌شوند که امانوئل مکرون، رییس‌جمهور فرانسه در سال ماه‌های نخست حضور ترامپ در قدرت از آن گزیده شد. در آن مقطع نیز مکرون تلاش کرد با وعده توافق جامع با ایران، ترامپ را در توافق هسته‌ای نگه دارد که این اتفاق هرگز رخ نداد. اروپا امروز بر سر یک دو راهی قرار گرفته است: از یک سو توافقی روی میز است که ایران پایبندی به آن را به گواه گزارش‌های متعدد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نشان داده است و در سوی دیگر میدان رییس‌جمهوری که نه‌تنها قابل اعتماد نیست بلکه پیش‌بینی‌ناپذیری در عرصه بین‌المللی را حسنی برای خود می‌داند. چهره‌ای مانند مکرون، رییس‌جمهور فرانسه یا هایکو ماس، وزیر خارجه آلمان در حالی در سطوح مختلف با ادبیات‌های متفاوت از لزوم افزایش فشار بر ایران به منظور بازگشت به تمام تعهدات برجامی سخن می‌گویند که هیچ وزنه‌ای برای بازگرداندن توازن به برجام روی میز نگذاشته‌اند. اروپا امروز در حال تصاحب دومین جایگاه «بازیگر غیرقابل اعتماد» در صحنه افکار عمومی ایران است و به نظر می‌رسد که کشورهای اروپایی یا چشم‌های خود را بر این حقیقت بسته‌اند یا آنچنان از حیث سیاسی سرسپرده امریکا و از منظر اقتصادی وابسته به این کشور هستند که عطای تبدیل شدن به بازیگری قابل توجه در عرصه سیاست بین‌الملل را به لقای امریکا بخشیده‌اند. برجام جدا از معنای امنیتی و اقتصادی آن برای اروپا، نشانه‌ای از قدرت سیاسی این اتحادیه به عنوان بلوکی واحد در مذاکرات چندجانبه بین‌المللی بود و پس از آن بود که کشورهای اروپایی به شکل جدی‌تری به پرونده‌های مهم منطقه‌ای در غرب آسیا نظیر سوریه و یمن ورود پیدا کردند با این همه تسلیم شدن اروپا به خواست امریکا در پرونده‌ای مانند برجام نه فقط رابطه تهران و بروکسل بلکه نگاه جامعه جهانی به اتحادیه اروپا به عنوان بازیگری قابل اعتنا و اعتماد در رایزنی‌های بین‌المللی را تحت‌الشعاع قرار خواهد داد. اروپایی‌ها یک بار در سال‌های 2003 تا 2005 با به تاریخ سپردن توافق با ایران تحت فشار امریکا به جهان اثبات کردند که نباید روی مجموعه این کشورها به عنوان بازیگرانی مستقل از امریکا در عرصه سیاست خارجی و اقتصادی اکتفا کرد. بازگشت به میز مذاکره با اروپا برای ایران 8 سال طول کشید و البته در ابتدای آن هم تهران نتیجه مذاکرات محرمانه با امریکا در عمان را روی میز رایزنی با اروپا به اضافه چین و روسیه گذاشت. اقدامی که نشان داد ایران به خوبی دریافته اروپا یارای مخالفت با طرحی که واشنگتن آن را تایید کرده ندارد و همزمان از استقلال کافی برای مذاکره مستقل با تهران هم برخوردار نیست. اروپایی‌ها با ناتوانی که در یک سال و نیم گذشته از خود نشان داده‌اند به گونه‌ای که حتی کمپانی‌های آنها برای رابطه با ایران از خزانه‌داری امریکا اجازه می‌گیرند در حال فاصله گرفتن از برجام هستند و ناگفته پیداست که پایان برجام به دلیل ناتوانی اروپا در وفای به عهد، شکستی است که جبران آن در بازه زمانی کوتاه‌مدت ممکن نخواهد بود.
