بوم‌گردی؛ آسیب فرهنگی یا نفع اقتصادی؟
صنعت بوم‌گردی ضمن آنکه می‌تواند موجب حفظ و تقویت محیط زیست و فرهنگ بومی شود، یکی از بهترین راه‌ها برای جلوگیری از مهاجرت روستائیان است. اما نگاه سطحی و توسعه صرفا کمی، این صنعت می‌تواند نتیجه عکس داشته باشد.
میلاد مرادی: گردشگری به عنوان یک صنعت بدون دود، یکی از پیچیده‌ترین صنعت‌های جهان به شمار می‌رود. به گواه آمار سازمان توریسم جهانی میزان گردشگران در ایران از حدود سه میلیون نفر در سال ۲۰۱۰ به بالای ۵ میلیون نفر در سال ۲۰۱۵ رسیده است که رشد ۵٫۴ درصدی داشته است. اما علی‌رغم سیر صعودی در چند سال اخیر این آمار در سال ۲۰۱۶ کاهش یافته و به کمتر از ۵ میلیون نفر رسیده است.
به گزارش بازتاب، آمارها نشان می‌دهند که اگر چه میزان گردشگران در سال ۲۰۱۶ اندکی کاهش یافته است اما نگاهی به آمار سال‌های قبل از آن، به خوبی نشان از رشد قابل توجه ورود گردشگران به ایران دارد. بی‌شک برجام و گسترش روابط ایران با جامعه جهانی تاثیر بسزایی در افزایش این آمار داشته است. اما کشور ما علاوه بر داشتن اماکن باستانی و تاریخی، وجود فرهنگ و فولکلور بومی قوی و اقلیم چهار فصل، ویژگی مهم دیگری نیز دارد که در جذب گردشگر بسیار اهمیت دارد.
ایران یکی از ارزان‌ترین کشورها برای گردشگران به شمار می‌رود و حتی براساس آمار مجمع جهانی اقتصاد، ایران در سال ۲۰۱۷ ارزان‌ترین مقصد برای گردشگران بوده است. افشین حیدر پور عضو هیئت علمی مرکز پژوهش‌های مجلس دلیل انتخاب ایران را برای این عنوان، اختلاف قیمت دو پول ملی و خارجی می‌داند. این کارشناس اقتصادی بیان می‌کند در صورتی که قیمت ارز بالا بماند و ارزش واحد پولی کشور تقویت نشود گردشگرانی که به کشور وارد می‌شوند، می‌توانند در مقابل ارزی که به کشور وارد می‌کنند، خدمات بیشتری دریافت کنند.
اگرچه ایران به طور ویژه پتانسیل بالایی برای انواع مختلف گردشگری دارد اما با توجه به وجود برخی ظرفیت‌ها، صنعت بوم‌گردی به عنوان یک صنعت غیرنفتی و بدون دود می‌تواند یکی از راه‌های ارز‌آوری برای کشور باشد.
بوم‌گردی چیست؟
شواهد و قرائن نشان از آن دارد که ایران ظرفیت و پتانسیل بالایی در انواع مختلف گردشگری دارد. در کنار گردشگری تجاری، گردشگری سلامت، گردشگری مذهبی و سایر انواع گردشگری، در چند سال اخیر مفهومی به نام بوم‌گردی و یا همان اکوتوریسم در کشور مطرح شده است. حفظ محیط‌زیست و فرهنگ بومی به همراه سودآوری برای مردم محلی، از مشخصه‌های بارز بوم‌گردی است.
در بوم‌گردی، گردشگران به دنبال آرامش، بهره‌گیری از طبیعت، دوری از محیط شهری و صنعتی هستند.
در بوم‌گردی گردشگر به دنبال اقامت در هتل‌های چند ستاره، خرید برند‌های معروف از مراکز مهم تجاری، بازی و سرگرمی در شهربازی‌های معروف و رفتن به کنسرت خوانند‌های مشهور نیست. بلکه استراحت در یک خانه کاه‌گلی روستایی، پوشیدن و خرید لباس‌های محلی، شراکت و همراهی با مردم بومی منطقه در انجام کارهای کشاورزی و گوش دادن به آواها و نواهای محلی را ترجیح می‌دهد.
در واقع در بوم‌گردی، گردشگران به دنبال آرامش، بهره‌گیری از طبیعت، دوری از محیط شهری و صنعتی هستند. وجود اقوام و مذاهب مختلف در کشور، روستاهای تاریخی و جذاب مانند ابیانه، ماسوله و حجیج، لباس‌های بومی و محلی، زندگی عشایری و روستایی، صنایع دستی و انواع غذاهای بومی در کنار جنگل‌های سرسبز شمال و سکوت و آرامش مناطق کویری همگی دست به دست هم داده است تا بوم‌گردی و اکوتوریسم در ایران برای گردشگران خارجی اهمیت دو چندان داشته باشد.
عباس برزگر؛ میلیاردر روستایی
شاید یکی از اولین نمونه‌های موفق صنعت بوم‌گردی در کشور اقامتگاه عباس برزگر است. برزگر که از ترس مامورین شهرداری، دستفروشی در شهر را رها کرده بود دوباره به روستا برگشت. وی شروع کار خود را اینگونه بیان می‌کند: یک شب دو گردشگر آلمانی که در جاده بارانی گیر افتاده بودند به خانه من پناه آوردند. من از اینکه نمی‌توانم به خوبی از آنها پذیرایی کنم دلگیر بودم.
اما محیط ساده و آرامش‌بخش زندگی روستایی، آرامش خانه و دم‌پخت گوجه‌ای که همسرم برای آن دو گردشگر آلمانی درست کرده بود، پایه‌های درآمد میلیاردی در آینده را پی‌ریزی کرد. آنگونه که عباس برزگر در گفت‌وگو با رسانه‌ها بیان کرده است آن دو گردشگر آلمانی پس از بازگشت به کشور خود با بیان شرح سفرشان، پنج نفر دیگر از دوستانشان را ترغیب به سفر به ایران و بازدید از خانه وی می‌کنند که در پایان آن پنج نفر ۲۰۰ هزار تومان به عباس می‌دهند.
اینگونه بود که عباس برزگر به فکر گسترش کسب و کار خود افتاد و امروزه صاحب یکی از بزرگترین و مهم‌ترین اقامتگاه‌های بوم‌گردی در دنیا است، که درآمدی میلیاردی برای وی به همراه دارد. یونسکو در کتاب راهنمای گردشگری خود تور عشایری عباس برزگر را به عنوان شگفت‌انگیزترین تجربه گردشگری در ایران معرفی کرده است.
استانداردهایی که جدی گرفته نمی‌شود
چند سالی است که اقامتگاه‌های بوم‌گردی در برخی مناطق کشور از سازمان میراث فرهنگی مجوز گرفته و شروع به فعالیت کرده‌اند. از این رو در برخی از مناطق روستایی این اقامتگاه‌ها توانسته‌اند منبعی برای درآمد روستاییان و توسعه پایدار باشند. اما اگر فردی بخواهد اقامتگاه بوم‌گردی تاسیس کند، نیازمند اخذ مجوز و رعایت استاندارهای لازم است. در حال حاضر برای اخذ مجوز باید به کمیته طبیعت‌گردی معاونت گردشگری سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مراجعه کرد.
تاسیس اقامتگاه بوم‌گردی نیازمند رعایت یک سری از استانداردها است. به عنوان مثال اقامتگاه‌های بوم‌گردی ضمن آنکه باید الزامات و استاندرادهای مهندسی و ایمنی را رعایت کنند باید از مصالح بومی نیز در ساخت اقامتگاه بهره ببرند. همچنین این اقامتگاه‌ها برای طبخ غذاها و خوراکی‌های محلی، باید استاندارهای بهداشتی را نیز رعایت کنند. اگر چه در چند سال اخیر شاهد رشد اقامتگاه‌های بوم‌گردی بوده‌ایم اما این صنعت با برخی چالش‌ها نیز روبرو بوده است.
توقف مهاجرت روستاییان، شاید زمانی دیگر
برخی از این چالش‌ها مربوط به همه نوع گردشگری و برخی دیگر نیز مختص به بوم‌گردی است. در ابتدا باید از لحاظ سخت‌افزاری برخی امکانات برای جذب گردشگران فراهم شود. به عنوان مثال در برخی مواقع نبود سیستم حمل و نقل مناسب و کمبود برخی امکانات باعث رنجیدن گردشگران شده است. علاوه بر آن، این موارد باعث ایجاد تصویر ذهنی نامناسب از ایران در کشورهای مختلف می‌شود. به همین جهت رشد بوم‌گردی در چند سال اخیر در کشور با چالش‌هایی همراه بوده است.
در چند سال اخیر با افزایش کمی اقامتگاه‌های بوم‌گردی سعی شده است تا از مهاجرت روستاییان جلوگیری شود، تا جایی که برخی مسئولان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی از هدف‌گذاری برای تاسیس دو هزار اقامتگاه بوم‌گردی تا پایان برنامه ششم توسعه خبر داده بودند. اما افزایش کمی اقامتگاه‌ها نگرانی‌هایی را برای فعالان این حوزه به وجود آورده است. چرا که فعالان حوزه گردشگری باور دارند توسعه صرفا کمی این اقامتگاه‌ها بدون توجه به توسعه کیفی آن و دادن آموزش‌های لازم به روستاییان می‌تواند نتیجه عکس داشته باشد.
« در حال حاضر نوعی رقابت میان بخشداران، فرمانداران و استانداران برای تاسیس اقامتگاه‌های بیشتر شکل گرفته است. همه می‌خواهند در حوزه آنها دست‌کم یک اقامتگاه وجود داشته باشد.
در همین راستا مدیر کل دفتر همکاری و توافق‌های گردشگری در گفتگو با دنیای اقتصاد با ابراز نگرانی در مورد افزایش کمی اقامتگاه‌های بوم‌گردی بیان می‌کند: «این تعداد اقامتگاه نمی‌تواند محل منازعه باشد. از سوی دیگر، ما نمی‌توانیم صبر کنیم و شاهد ویران شدن روستاها باشیم؛ اینکه بخواهیم در ابتدا به‌صورت پایلوت، روستا یا روستاهایی را به مقاصد نمونه گردشگری تبدیل کنیم و اقامتگاه‌های بوم‌گردی را با استانداردهای مورد نظر در این روستاها راه‌اندازی کنیم، مستلزم وقفه‌ای چندساله در کار است که در مقطع کنونی جایز نیست.»
سهولت در دادن مجوز اقامتگاه‌های بوم‌گردی در صحبت‌های یکی از فعالان این حوزه مشخص است. اقتصاد آنلاین به نقل از موذنی صاحب یک اقامتگاه بوم‌گردی نوشته: حمایت از تاسیس این نوع اقامتگاه‌ها کاملا مشهود است، چراکه خود من بدون پرداخت هیچ هزینه‌یی موفق به دریافت مجوز بهره‌برداری شدم.»
با این حال، او انتقادی به این سهولت در دریافت مجوز وارد می‌کند: «در حال حاضر نوعی رقابت میان بخشداران، فرمانداران و استانداران برای تاسیس اقامتگاه‌های بیشتر شکل گرفته است. همه می‌خواهند در حوزه آنها دست‌کم یک اقامتگاه وجود داشته باشد. این مساله باعث شده کیفیت فعالیت به‌شدت افت کند.»
مبحث بسیار مهم دیگر در زمینه توسعه بوم‌گردی بحث آموزش مردم بومی منطقه و نیروی انسانی متخصص است. در برخی مناطق افزایش گردشگران بدون داشتن منافع اقتصادی برای مردم بومی، موجب نارضایتی آنان شده است.
به هر حال آن چیزی که مشخص است باید در کنار توسعه بوم‌گردی در کشور از آسیب‌های احتمالی ناشی از توسعه صرفا کمی آن نیز پیشگیری شود. چرا که امکان دارد چراغ پر فروغ این صنعت بعد از مدتی خاموش شود.
مبحث بسیار مهم دیگر در زمینه توسعه بوم‌گردی بحث آموزش مردم بومی منطقه و نیروی انسانی متخصص است. در برخی مناطق افزایش گردشگران بدون داشتن منافع اقتصادی برای مردم بومی، موجب نارضایتی آنان شده است. روستاییان دارای فرهنگی متفاوت نسبت به گردشگران هستند و هنوز برخی محدودیت‌ها و حساسیت‌ها در این مناطق وجود دارد.
از طرف دیگر نحوه برخورد با گردشگر و چگونگی تعامل با وی و یادگیری زبان‌های خارجی از آموزش‌های لازم است. یکی از ویژگی‌های مشخصه بوم گردی ایجاد منافع اقتصادی برای مردم بومی آن منطقه است. از این رو تا زمانی که نتوان مردم بومی را در منافع اقتصادی حاصل از ورود گردشگران ذی‌نفع کرد اقدام به تاسیس اقامتگاه کاری مشکل و حتی بیهوده است.
علاوه بر ساکنان بومی منطقه باید نیروی انسانی متخصص نیز برای این امر آموزش داده شود. نیرویی که در جذب گردشگر، توانایی ارتباط و برخورد مناسب با گردشگران را داشته باشد و در اداره این اقامتگاه‌ها متخصص باشد. در این میان دانش آموختگان گردشگری می‌توانند نیرویی مناسب برای اقامتگاه‌های بوم‌گردی باشند.
