سیویک‌تک، خداحافظ دولت کاغذی!
سیویک‌تک (Civic Tech or Civic Technology) یا فناوری مدنی از جدیدترین محصولات فناوری دیجیتال است. این فناوری بسترهای ارتباطی بهینه‌تری بین دولت‌ها و افراد ایجاد می‌کند. بسترهایی که سرعت ارتباطات در آن‌ها بالا و هزینه آن بسیار کم است. طرح دولت الکترونیک که اجرای آن از سال ۱۳۸۲ در ایران کلید خورد، نمونه بسیار ابتدایی از سیویک‌تک است. در این طرح تلاش شده است که رویه‌های اداری تا جایی که امکان دارد بر بستر فناوری‌های دیجیتال و به‌صورت غیرحضوری اجرا شوند. اما سیویک‌تک، کاربردها و جنبه‌های گسترده‌تری دارد. در این مقاله قصد داریم به چیستی سیویک‌تک و کارکردهای آن بپردازیم.
سیویک‌تک چیست؟
مباحث زیادی در مورد چیستی سیویک‌تک وجود دارد. تعاریف گوناگونی هم برای آن ارائه شده است. این تعاریف ناظر بر پرسش‌های گوناگونی هستند. اینکه چه کسانی در بخش‌های مختلف سیویک‌تک دخیل هستند؟ آیا فقط دولت‌ها برای مدرن کردن سیستم‌های خود در حوزه سیویک‌تک فعالیت می‌کنند و یا مردم نیز به‌منظور اشتراک بهتر منابع به سیویک‌تک روی می‌آورند؟ آیا سیویک‌تک به‌منظور افزایش بهره‌وری است یا افزایش تاثیرگذاری؟ برای توسعه و استفاده از سیویک‌تک آیا لازم روی مردم تاکید شود یا روی سیاست‌ها؟ باید به دنبال تعریف گسترده‌ای باشیم که بتواند بازیگران و فعالیت‌های گوناگون را در حوزه سیویک‌تک شامل شود.
سیویک‌تک به فناوری‌هایی گفته می‌شود که مشارکت شهروندان را در کارهای دولت افزایش می‌دهند.
اما تعریفی که متخصصین این حوزه در آن اتفاق‌نظر دارند، چنین است: سیویک‌تک به فناوری‌هایی گفته می‌شود که مشارکت شهروندان را در کارهای دولت افزایش می‌دهند یا به نحوی انجام و ارائه خدمات دولتی را به شهروندان آسان‌تر می‌کنند. از این روی ارتباط بین مردم و دولت‌ها محکم‌تر می‌شود. سیویک‌تک امکاناتی را فراهم می‌کند که مردم استعداد‌های‌شان را معمولا به‌صورت داوطلبانه در اختیار دولت‌ها قرار می‌دهند و دولت‌ها با استفاده از این توانایی‌ها بهتر کار می‌کنند.
سیویک‌تک فرزند دولت‌های مدرن
ایده عمیقی در پس سیویک‌تک وجود دارد. این ایده می‌گوید: «دولت‌ها باید به‌عنوان یک تعدیل‌گر اجتماعی عمل کنند و در این میان، فناوری قدرتمندترین ابزار دنیای امروز برای چنین کاری است». یکی از اهداف راهبرد‌ی فناوری، برقراری برابری در جامعه است. اما تا به امروز نتوانسته به این هدف برسد. در بسیاری از موارد، خلق هر فناوری جدید، با اینکه از لحاظ‌هایی کارها را آسان‌تر می‌کند، اما از سویی دیگر در بسیاری از موارد، در همان حد یا بیشتر، سختی کار را افزایش می‌دهد. یکی از بهترین مثال‌ها در این مورد، پروژه دولت الکترونیک در ایران است. دولت الکترونیک به معنای واقعی، کارها را الکترونیکی نکرده است. در بسیاری از موارد شما همچنان لازم است مراجعه حضوری داشته باشید و اسناد کاغذی با خود حمل کنید.
مردم هنوز به اسناد کاغذی بیشتر از اسناد دیجیتال اعتماد دارند.
مثال دیگری را در نظر بگیرید. پیش از گسترش اینترنت و ایجاد برخی از فرآیند‌های اداری بر بستر آن، شما می‌بایست به‌صورت حضوری به یک واحد اداری مراجعه می‌کردید تا کارتان را انجام دهید. امروزه ممکن است برای انجام همین کار لازم باشد که یک فایل پی‌دی‌اف را دانلود و پرینت کنید. روی آن امضا بزنید. برگه را اسکن و سپس ارسال کنید. اگر کمی منصف باشیم می‌بینیم که این فرآیندی که در مثال بالا آوردیم بسیار پیچیده‌تر از مراجعه حضوری به یک اداره و امضای همان سند است. در موارد این‌چنینی، فناوری صرفا فرآیند‌های ناکارامد گذشته را دیجیتال کرده است.
تصویری از یک رویا
دستیابی به برابری در جامعه، از مهم‌ترین دلایل ایجاد سیویک‌تک است. سیویک‌تک با ایجاد بسترهای آنلاین، باعث می‌شود نظرات همه مردم حتی در دورافتاده‌ترین مکان‌ها شنیده شود. از سویی دسترسی مردم به بسترهای آنلاین این امکان را فراهم می‌آورد که افراد برای انجام برخی از کارهای اداری دیگر لازم نباشد به شهرها یا پایتخت مراجعه کنند.
مثلا مردم ایران برای استفاده از بیمه سلامت همگانی که به‌واسطه طرح تحول سلامت در کشور ایجاد شده است، همچنان لازم است به‌صورت حضوری به دفاتر پیشخوان مراجعه کنند و دفترچه درمانی کاغذی بگیرند. هنگام مراجعه به پزشک و مراکز درمانی نیز لازم است، این دفترچه را همراه خود داشته باشند. برای دریافت دارو هم لازم است یک نسخه کاغذی به داروخانه ارائه دهند. در صورتی که با ایجاد سیستم یکپارچه آنلاین، می‌توان مراجعه حضوری و استفاده از اسناد کاغذی را کاملا حذف کرد. مشخصا برای چنین کاری لازم است حتی در دورافتاده‌ترین مناطق کشور، دسترسی ارزان به اینترنت فراهم شود.
گستردگی بازار سیویک‌تک
سیویک‌تک حوزه جدیدی است. از این روی به درستی نمی‌توان گستردگی بازار سیویک‌تک را تخمین زد. اما به‌جرئت می‌توان گفت که سیویک‌تک به‌سرعت در حال رشد و گسترش است. برای مثال بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵ حدود ۸۷۰ میلیون دلار سرمایه وارد این حوزه در کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی شده است. این حجم ورود سرمایه، حاکی از رشد ۱۱۹ درصدی در این حوزه است.
حوزه‌هایی که سیویک‌تک در آن‌ها کار می‌کند
حوزه‌های متعددی وجود دارد که ورود سیویک‌تک به هرکدام از آن‌ها، می‌تواند تاثیر به سزایی در بهبود شرایط اجتماعی و رفاهی جامعه داشته باشد. این حوزه‌ها را به دو دسته کلی زیر می‌توان تقسیم کرد:
۱- ایجاد شفافیت در دولت‌ها به‌واسطه داده‌های باز (open data)
در کشورهای مختلف، تلاش‌های بسیاری به‌منظور ایجاد دولت‌های باز در حال انجام است. ره‌آورد این تلاش‌ها می‌تواند داشتن دولتی شفاف باشد که داده‌های موجود در سازمان‌ها و زیرمجموعه‌های آن مثل شهرداری‌ها را در دسترس عموم افراد قرار دهد.
برای ایجاد چنین دولت‌هایی لازم است فعالیت‌های مختلفی در جنبه‌های گوناگون انجام شود. جنبه‌هایی همچون آموزش، انرژی، تامین زیرساخت و درگیر کردن افرادی در فعالیت‌ها و ایجاد آگاهی در آن‌ها. از این روی، فقط ایجاد داده‌های باز کافی نیست، بلکه باید تلاش کنیم دسترسی به ابزارها و توان پردازشی لازم برای بهره بردن از این داده‌ها را نیز دمکراتیزه کنیم.
پروژه‌های تعاملی و جذاب به ایجاد سیویک‌تک در همکاری با دولت‌ها، تشویق افراد به کسب تجربه در استفاده از داده‌ها و افزایش آگاهی کمک می‌کند.
یکی از تلاش‌هایی که در این حوزه صورت گرفته چالش MassEduData در کشور آمریکا است. هدف این پروژه درگیر کردن افرادی بود که از داده‌ها جدا افتاده بودند. این پروژه به افراد کمک می‌کرد تا چارچوب مختص خود را برای تحلیل و درک داده‌ها بسازند و استفاده کنند. در طول ۶ هفته اجرای پروژه، تیم‌های شرکت‌کننده برای یافتن کاربرد‌های خلاقانه داده‌ها، با یکدیگر همکاری می‌کردند. این پروژه افراد زیادی را با پیش‌زمینه‌های گوناگون جذب کرد. از برنامه‌نویسان حرفه‌ای تا دانش‌آموزان، هر یک در این پروژه دخیل بودند و بخش ارزش‌مندی از کار را انجام دادند. پروژه‌های تعاملی و جذابی همچون پروژه MassEduData، به ایجاد سیویک‌تک در همکاری با دولت‌ها، تشویق افراد به کسب تجربه در استفاده از داده‌ها و افزایش آگاهی به‌واسطه این داده‌ها کمک می‌کنند.
۲- انجام فرآیند‌های دمکراتیک همچون انتخابات به‌واسطه ابزارهای سیویک‌تک
یکی از جنبه‌های سیویک‌تک شامل استفاده از فناوری توسط دولت‌ها برای تعمیق رابطه دمکراتیک بین شهروندان و دولت است. این جنبه، جدید نیست. شاید قدمت این ایده، به قدمت خود دمکراسی باشد. دولت‌های دمکراتیک از همان اولین روزهای خود تلاش می‌کردند، از هر فناوری موجود برای انجام فرآیند‌های دمکراتیک استفاده کنند.
با اینکه دولت‌ها چندین دهه است که برای دستیابی به این اهداف تلاش می‌کنند، متاسفانه تعداد کمی از مردم از این تلاش‌ها آگاه هستند یا آن‌ها را درک می‌کنند.
همه با هم برای هم
اجرای پروژه‌های سیویک برای دولت‌ها با این نکته همراه است که آن‌ها می‌پذیرند که «دولت‌ها به‌تنهایی نمی‌توانند همه کارها را انجام دهند». نمونه پروژه‌هایی که دولت آمریکا در اجرای آن ناموفق بود، پروژه ارتقای سلامتی افراد از طریق سایت healthcare.gov بود. این پروژه همچنان فعال است ولی به‌اندازه‌ای که انتظار می‌رفت، موفق نیست. دولت آمریکا با استفاده از این سایت، بستری را برای جذب افراد در برنامه‌های ارتقای سلامتی، ایجاد یک پایگاه داده از وضعیت سلامتی افراد، بیماری‌ها و نیازمندی‌های سلامتی آن‌ها ایجاد کرد. ولی ازآنجایی‌که خود مردم به‌اندازه کافی در آن دخیل نبودند، موفقیت آن در حد انتظار نبود.
فناوری می‌تواند تاثیر زیادی در بهبود شرایط بهداشت و درمان برای همه داشته باشد.
سیویک‌تک پلی میان دولت‌ها برای اجرای ماموریت‌های خود و فناوری مدرن امروزی است. سیویک‌تک این توان را دارد که راه خود را به سمت کارهایی پیش‌زمینه‌ای و دائمی دولت‌ها باز و این فرآیند‌ها را در همه سطوح ساده‌تر کند. ایده‌ها و کارهای لازم در این حیطه گاهی از سوی دولت و گاهی از سوی گروه‌های مختلف ارائه می‌شوند.
مثال‌هایی از سیویک‌تک
سیویک‌تک فناوری بسیاری جدیدی است. از این روی هنوز به‌اندازه رشد نکرده و مطرح نشده است. برخی از مثال‌های مربوط به سیویک‌تک را در مقاله «نقش داده‌های باز در حکمرانی خوب: قفل داده‌ها را بشکنید!» آمده است. در اینجا هم تلاش می‌کنیم چند مثال دیگر را که جنبه‌های وسیع‌تری پوشش می‌دهند، بیاوریم.
۱- GetCalFresh
سازمان غیرانتفاعی کد برای آمریکا (Code for America)، یک اپلیکیشن وب به نام GetCalFresh را برای کمک به افراد بی‌خانمان و بی‌بضاعت یا کم‌بضاعت ساخته است. این اپلیکیشن در حال حاضر در ایالت کالیفرنیا کار می‌کند و به این افراد کمک می‌کند، که با یک درخواست ساده از طریق آن، غذای رایگان دریافت کند. این اپلیکیشن روی کامپیوتر و گوشی تلفن همراه به‌راحتی قابل اجرا است.
۲- SeeClickFix
شرکت غیرانتفاعی SeeClickFix اپلیکیشن موبایل و وبی را توسعه داده است که به ساکنین مناطق مختلف امکان می‌دهد، مشکلات شهری را به شهرداری منطقه خود گزارش کنند. مشکلاتی از قبیل گرافیتی، چاله‌های خیابان‌ها و کوچه‌ها و خاموشی لامپ‌های تیر چراغ‌برق. شهرداری با استفاده از این اپلیکیشن، مشکلات را رصد و به آن‌ها رسیدگی می‌کند و دوباره از طریق اپلیکیشن، حل شدن هرکدام از این مشکلات را به شهروندان گزارش می‌دهد. به کمک این اپلیکیشن تا به امروز در صدها شهر آمریکا، بیش از ۳ میلیون مشکل گزارش و رفع شده‌اند. این اپلیکیشن همچنین به شهرداری‌ها امکان می‌دهد متناسب با نوع، تعداد و آهنگ تغییرات مشکلات هر منطقه، امکانات لازم را برای رفع آن‌ها فراهم کنند و با برنامه‌ریزی‌های بلندمدت، خدمات خود را به شهروندان بهبود بخشند.
۳- US Digital Service
در سطح دولت‌ها، سرویس دیجیتال آمریکا (US Digital Service) و ۱۸F برنامه‌هایی هستند که برای بهبود خدمات دولت‌ها ایجاد شده‌اند. این برنامه نسخه پیشرفته‌تری مثل طرح دولت الکترونیک در ایران هستند.
۴- VoteRunLead
شرکت غیرانتفاعی VoteRunLead در تلاش است مشارکت زنان در جریان‌های سیاسی و مدیریتی را افزایش دهد. این سایت تلاش می‌کند با ارائه آموزش‌های آنلاین و آفلاین، مدیریت و رهبری را به زنان آموزش دهد تا بتوانند به‌صورت فعال‌تری که تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌های دولتی و شهری نقش ایفا کنند.
۵- Mideast Tunes
پلتفرم Mideast Tunes که توسط اسراء الشافعی، بلاگر و فعال بحرینی ایجاد شده است، محلی برای عرضه آثار موسیقایی هنرمندان خاورمیانه و شمال آفریقا است تا آن‌ها نیز بتوانند آثار خود را در سطح جهانی عرضه کنند.
فناوری دیجیتال ناقص است اگر هنوز به پرینتر و کاغذ نیاز دارد.
۶- majal.org
«مجال» (majal.org) که باز هم توسط اسراء الشافعی ایجاد شده است، اکوسیستمی برای مدیریت و سازمان‌دهی جنبش‌های مردمی در خاورمیانه و انتقال اعتراضات و انتقادات مردم به دولت‌ها است. پروژه دیگر او «صدای مردم» (crowdvoice.org) نیز به‌طور اختصاصی بستری برای انتشار عقاید و نظرات افراد نسبت به مسائل گوناگون در حوزه‌ها مختلف همچون عملکرد حکومت‌ها، بحران سوریه و بحران مهاجرین است.
۷- migrant-rights.org
اسراء الشافعی در پروژه دیگر خود با نام «حقوق مهاجرین» (migrant-rights.org) بستری را برای گزارش و بررسی وضعیت حقوق مهاجرین در کشورهای مختلف در حوزه‌های گوناگون همچون حقوق کارگران مهاجر و حقوق شهروندی مهاجرین تاسیس کرده است.
۸- Civic Tech Field Guide
راهنمای سیویک‌تک (Civic Tech Field Guide) پروژه‌ای برای خود سیویک‌تک است. در این پروژه، پروژه‌های گوناگون سیویک‌تک در سراسر جهان فهرست و معرفی می‌شوند. این پروژه در حال حاضر بر پایه Google Sheets ایجاد شده و هر کسی می‌تواند پروژه‌های جدید در حوزه سیویک‌تک را، در آن فهرست و معرفی کند، فقط مواظب باشید چیزی را از آن پاک نکنید.
parilo.com9
وائل غنیم، یکی از مهندسان گوگل در قاهره بود. او بعدها به پدر انقلاب مصر شهرت یافت. وی یک صفحه فیس‌بوکی ایجاد کرد که در آن به مرگ خالد محمد سعید اعتراض کرده بود. بعدها این صفحه فیس‌بوکی به محلی برای برنامه‌ریزی و اطلاع‌رسانی تجمع‌های اعتراضی در مصر بدل شد. این اعتراضات گسترش یافتند و به اعتراضات میدان آزادی قاهره انجامیدند و در نهایت به سقوط رژیم مبارک ختم شدند. وی بعدها سایت پاریلو (parilo.com) را ایجاد کرد. این سایت یک محل گفتگو درباره مباحث گوناگون اجتماعی و شهروندی است.
دست‌به‌دست هم دهیم به مهر
یکی از اساسی‌ترین مشکلاتی که ایران با آن دست‌به‌گریبان است، کمبود اعتماد عمومی و به طور کلی سرمایه اجتماعی است. اجرای بسیاری پروژه‌های اقتصادی و اجتماعی نیازمند اعتماد مردم به دولت است. در این میان سیویک‌تک می‌تواند بسیار مفید باشد.
توسعه سیویک‌تک در ایران، ایجاد داده‌های باز و طراحی بسترهای دمکراتیک، هم می‌توانند صدای مردم را مستقیما به گوش مسئولان برسانند و هم به ایجاد شفافیت در سطوح گوناگون دولت بینجامند. چنین اقداماتی سرمایه اجتماعی را تقویت می‌کنند و اعتماد عمومی به دولت‌ها را افزایش می‌دهند.
