بحران آب مجازی؛ پر آب‌ها را بخرید، کم‌آب‌ها را تولید کنید!
متاسفانه بشر تنها روزی که متوجه شود، نمی‌تواند پول را بخورد، تنفس کند و بیاشامد بحرانِ منابع طبیعی را درک خواهد کرد. منابعی که طبیعت به‌رایگان در اختیار ما گذاشته است، روزبه‌روز بیشتر مورد آسیب قرار می‌گیرند و این آسیب دقیقا از جانب خودِ ما که حیاتمان با حیات این منابع گره خورده است اتفاق می‌افتد. پیشرفت و توسعه بشر به همراه رشد جمعیت و افزایش تقاضا از یک طرف و محدودیت عرضه منابع طبیعی از طرف دیگر باعث تحت‌فشار قرار گرفتن منابع طبیعی شده است. بسیاری از آسیب‌های که به این منابع ارزشمند زده می‌شود، ناشی از عدمِ ارزش‌گذاری منابع و درونی نکردن هزینه‌های خارجی آسیب زدن به آن‌ها است.
زمین خانه ماست و ما بی‌رحمانه با آن رفتار می‌کنیم. در این میان یکی از جدی‌ترین بحران‌های پیش روی انسان‌ها بحران آب است. آب به دلیل روند رو به رشدِ مصارف آن به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه، از اهمیت مضاعفی برخوردار است و کمبود آن چشم‌انداز تولید و دستیابی به امنیت غذایی را در این کشورها به‌شدت تهدید می‌کند. درنتیجه مدیریت منابع آبی از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. در این میان یکی از مفاهیمی که برای مدیریت آب بسیار کاربردی است و نزدیک به دو دهه است که وارد ادبیات اقتصادی شده است، مفهومِ آب مجازی است.
آب مجازی: در پیراهنت چند لیتر آب جاساز کردی؟
در زمانه‌ای که نیمی از زندگی ما با فضای مجازی گره خورده است، شاید برایتان جالب باشد که بدانید آب مجازی نیز وجود دارد. البته تعریف آن از مجازی‌های در ذهنتان قدری فاصله دارد. این مفهوم برای اولین بار توسط J.A Allan مطرح شد.
در سال ۱۹۹۳ الن آب مجازی را این‌گونه تعریف کرد: آبی که در مراحل مختلف تولید یک کالا استفاده می‌شود، آب مجازی ذخیره‌شده در کالا نام دارد. آب مجازی به عبارتی آبِ جاسازی‌شده در یک محصول است که قطعا به چشم ما به‌عنوان مصرف‌کننده نمی‌آید اما برای تولید آن محصول و در فرآیندِ تولید آن استفاده شده است.
آبی که در مراحل مختلف تولید یک کالا استفاده می‌شود، آب مجازی ذخیره‌شده در کالا نام دارد.
صفت مجازی در این تعریف به آن معنا است که بخش عمده آب مصرف‌شده طی فرآیند تولید، در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد و در حقیقت بخش بسیار ناچیزی از آب مصرفی در پایان به‌عنوان آب واقعی در بافت محصول باقی خواهد ماند. به‌طور مثال برای تولید کفشی که به پا می‌کنید، شلوار و پیراهنی که می‌پوشید، آب مصرف‌شده است. حال آنکه مقدار آبِ مصرفی اکنون به چشم نمی‌آیند. این آب را آب مجازی می‌نامند. با محاسبه و مدیریت آب مجازی می‌توان به حد قابل قبولی بر بحران آب فائق آمد و منابع آبی را برای آیندگان حفظ کرد.
ردپای آب را دنبال کنید
همان‌طور که گفته شد، آب مجازی جمع کل آب موردنیاز برای تولید مقدار معینی از محصول با توجه به شرایط اقلیمی، مکانی، زمان تولید و راندمان است. آب مجازی تنها به حجم آب استفاده‌شده در تولید محصول اشاره می‌کند اما اطلاع از اینکه این حجمِ آب از چه نوعی است و در چه زمانی و کجا استفاده شده است نیز مهم است.
آبیاری غیراصولی می‌تواند مصرف آب مجازی را افزایش دهد.
این فاکتورها در شاخصی به نام ردپای آب اندازه‌گیری می‌شود. ازآنجایی‌که تمام محصولات و کالاهایی که در یک کشور مصرف می‌شوند، در همان کشور تولید نشده‌اند، ردپای آب شامل دو قسمت می‌شود:
کالاهایی که با استفاده از منابع ملی تولید شده‌اند.
کالاهایی که با استفاده از منابع خارجی تولید شده‌اند.
ردپای آب در یک محصول شامل مجموع آب مصرف‌شده در طی فرآیندهای زنجیره تولید آن محصول خواهد بود. مقدار این شاخص در مقیاس فردی یا اجتماعی برابر با کل مقدار آبی است که آن فرد یا جامعه به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم و از طریق مصارف گوناگون مصرف می‌کند.
طیف رنگی آب‌ها
آب آبی، سبز و خاکستری سه رنگ آب هستند. به عبارتی سه دستهبندی از آب‌ها به‌حساب می‌آیند که برای محاسبه آبی که در مراحل مختلف تولید مورداستفاده قرار می‌گیرند، ساخته و نام‌گذاری شده‌اند.
آب آبی همان آب‌های سطحی و زیرزمینی هستند. یکی از رنگ‌ها در این طیفِ رنگی، آب سبز است که نخستین بار توسط Falkenmark در سال ۱۹۹۵ معرفی شد. در مقایسه با آب آبی، آبِ سبز منبع بزرگ‌تری از نظر حجم ذخایر آب شیرین و مشارکت در تولید مواد غذایی است، چراکه ۶۵% از نزولات آسمانی به آب سبز و باقی به آب آبی تبدیل می‌شود. به عبارتی آب سبز آبی است که در خاک ذخیره می‌شود و آب باران بعد از نفوذ در خاک و قبل از اینکه به منطقه اشباع برسد آب سبز را تشکیل می‌دهد. کشاورزی به روش دیم معمولا از آب سبز تغذیه می‌کند.
آب سبز آبی است که در خاک ذخیره می‌شود و آب باران بعد از نفوذ در خاک و قبل از اینکه به منطقه اشباع برسد آب سبز را تشکیل می‌دهد.
آب خاکستری آبی است که در فرآیند تولید و در اثر فعالیت‌های انسان‌ها آلوده می‌شود و از حد استانداردِ قابل استفاده پایین‌تر قرار می‌گیرد. به عبارتی آب خاکستری آب آلوده‌شده‌ای است که پس از استفاده قابل بازیافت است. میزان آبی که مصرف می‌کنید، از آنچه فکر می‌کنید بیشتر است.
سهم ما از این دریا
بیایید میزان مصرف آب مجازی را در یک روز به‌طور میانگین محاسبه کنیم. در این مثال میزان آب مجازی هر کالا در کنار آن برحسب لیتر آورده شده است.
من صبح از خواب بیدار می‌شوم. ممکن است یک فنجان قهوه (۱۴۰ لیتر) و یا یک فنجان چای (۳۵ لیتر) بنوشم. همچنین برای صبحانه یک برش نان (۴۰ لیتر) و ۱۰۰ گرم پنیر (۵۰۰ لیتر) می‌خورم. کفش چرم گاوی (۸۰۰۰ لیتر) و پیراهن نخی‌ام (۴۱۰۰ لیتر) را پوشیده و به محل کارم می‌روم. برای ناهار یک ساندویچ همبرگر (۲۴۰۰ لیتر) سفارش می‌دهم و تا پایان روز نیز ممکن است به‌طور مثال یک سیب (۷۰ لیتر) و یک پرتقال (۵۰ لیتر) بخورم. بعد از پایانِ ساعت کاری به خانه‌ام برگشته و تصمیم می‌گیرم که برای شام یک غذای ساده مانند املت گوجه‌فرنگی درست کنم. در این املت از یک گوجه (۱۳ لیتر) و یک تخم‌مرغ (۱۳۵ لیتر) استفاده می‌کنم.
این که چه مقدار آب مصرف می‌کنید، به کالاهای مصرفی شما بستگی دارد.
همان‌طور که دیدید با فرض اینکه در وعده صبحانه به‌جای چای قهوه بنوشم، من در یک روز ۱۵۴۴۸ لیتر آبی که اصلا به چشم نمی‌آید مصرف کرده‌ام. البته در واقعیت این مقدار بیشتر خواهد بود چرا که بسیاری از چیزهایی که در طول روز از آن‌ها استفاده می‌کنم در این مثال آورده نشده است. هرروز ما به میزان زیادی از آب به‌صورت مجازی استفاده می‌کنیم. مقدار بسیاری از این آب در داخل کشور تامین می‌شود و مقداری از آن وارداتی است. همان‌طور که گفته شد، اطلاع از مقدار این آبِ جاسازی شده در کالاها می‌تواند بسیار کارآمد باشد.
آب مجازی واقعیت را تغییر می‌دهد
آب مجازی برای کشورهایی که با محدودیت و بحران منابع آبی روبه‌رو هستند، می‌تواند بسیار اهمیت داشته باشد. زمانی که ما به صادرات و واردات کالا و محصول با کشورهای دیگر می‌پردازیم، به نوعی در حال مبادله آب از نوع مجازی آن هستیم. حال اگر این مقدار محاسبه‌شده و در سیاست‌های وارداتی و صادراتی لحاظ شود، می‌تواند برای بسیاری از کشورهایی که در شرایط بحرانیِ منابع آبی هستند کارساز باشد.
اگر این مقدار محاسبه‌شده و در سیاست‌های وارداتی و صادراتی لحاظ شود، می‌تواند برای بسیاری از کشورهایی که در شرایط بحرانیِ منابع آبی هستند کارساز باشد.
کاشت محصولاتِ آب بر مانند هندوانه، پسته و نظایر آن در کشوری که با کمبود منابع آبی مواجه است، نهایتا منجر به خشک‌سالی وسیع در آن کشور می‌شود. اما اگر در همین کشور آب مجازی محاسبه شود و سیاست‌ها با توجه به آن اتخاذ شوند، قطعا میزان آبِ موجود در کشور مدیریت می‌شود. در تئوری تجارت آب مجازی برای کاهش این‌گونه فشارها بر منابع آبی به کشورهای کم آب توصیه می‌شود که به‌جای تولید محصولاتی که به آب زیاد نیاز دارند، به واردات همان محصولات اقدام کنند و منابع آب داخلی را برای فعالیت‌های دیگر نگه‌دارند.
تجارت آب مجازی
تجارت آب مجازی با دو رویکرد می‌تواند انجام شود. یکی از رویکردها به همان مدیریت منابع آبی اشاره دارد که با جایگزین کردن واردات به‌جای تولید، منابع آب را مدیریت کرده تا از رسیدن به نقطه بحران جلوگیری شود.
یکی دیگر از رویکردها این است که تجارت آب مجازی را مسئله‌ای در مقابل خودکفایی و امنیت غذایی به‌حساب می‌آورند. چراکه همان‌طور که می‌تواند تجارت آب مجازی فرصت باشد، از طرفی می‌تواند تهدیدی از نوع وابستگی و به خطر افتادن امنیت غذایی به‌حساب آید. (منظور از امنیت غذایی دسترسی همه انسان‌ها در هر زمان به غذای کافی برای داشتن زندگی سالم و فعال است.)
امنیت از نوع غذایی
همان‌طور که گفته شد ممکن است تجارت آب مجازی نگرانی‌هایی را درباره امنیت غذایی به وجود آورد اما توسعه تجارت آب مجازی باید در سطح جهانی با اطمینان از عرضه کافی و امنیت از واردات صورت گیرد. کشورها برای بالا بردن امنیت غذایی خود متناسب با شرایط داخلی و روابط خارجی تصمیم‌گیری می‌کنند. این ممکن است از طریق تلاش برای خودکفایی در محصولات کشاورزی و یا از طریق ترکیبی از تولیدات داخل و واردات مواد غذایی حاصل شود. کشورهای مختلف می‌توانند با به‌کارگیری مجموعه‌ای از سیاست‌های داخلی و راهکارهای بین‌المللی مسئله امنیت غذایی را برای استفاده از این تجارت حل کنند.
راه‌اندازی صنایع پرآب‌بر در مناطق خشک تصمیم معقولی نیست.
استفاده از تجارت آب مجازی به‌عنوان تنها راه‌حل کمبود منابع آب، موجب وابستگی بیش از حد به واردات محصولات کشاورزی و غذایی شده که این وابستگی به نوبه‌ی خود باعث افزایش ریسک تجاری می‌شود. منظور ریسک ناشی از نوسانات جهانی قیمت محصولات کشاورزیِ عمده نظیر غلات است. بنابراین ابزار سیاستی تجارت آب مجازی بایستی ابعادی از قبیل امنیت ملی، حمایت از رشد اقتصادی، اشتغال‌زایی و کاهش فقر را در نظر بگیرد.
ایران و مجازی‌هایش
در ایران طبق آمارها در فاصله سال‌های ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۱ با واردات انواع مختلف محصولات کشاورزی سالانه در مصرف ۳۷ میلیارد مترمکعب آبی که برای تولید همان محصولات در داخل کشور نیاز داشتیم صرفه‌جویی کرده‌ایم. ایران در سال ۱۹۹۵ با واردات انواع غلات حجمی معادل ۲۶٫۵ میلیارد مترمکعب آب به‌صورت مجازی وارد کشور کرده است که تولید این محصولات در داخل کشور نیازمند مصرف ۲۷٫۸ میلیارد مترمکعب از منابع آب داخلی بوده است.
پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که ایران در سال ۲۰۲۵ می‌تواند با واردات ۱۱٫۳۶ میلیون تن انواع غلات حجمی معادل ۴۷٫۲۷ میلیارد مترمکعب آب به‌صورت مجازی وارد کشور کند. این در حالی است که همان محصولات اگر در داخل کشور تولید شوند نیازمند ۷۲٫۱۲ میلیارد مترمکعب آب هستند.
رتبه‌ی ایران، از آخر اول
اگر ۴۰ درصد از آب‌های تجدیدپذیر در کشوری مصرف شود، آن کشور در شرایط بحرانی قرار می‌گیرد. در ایران ما بیش از ۸۰ درصد آب‌های تجدیدپذیر را استفاده می‌کنیم و از این نظر در دنیا مقام اول یا دوم را نصیب خود کرده‌ایم. با توجه به این شرایط بحرانی و اینکه اقتصاددانان بارها و بارها یکی از ابر چالش‌های پیش روی کشور را مسئله آب بیان کرده‌اند، قطعا توجه به آب مجازی می‌تواند بسیار مهم و کاربردی باشد.
بحران آب در کشور جدی است!
تصمیم‌گیری درباره مسئله آب در ایران بر عهده دو وزارتخانه نیرو و جهاد کشاورزی است. برای مقابله با بحران برنامه‌هایی چون تغییر فناوری آبیاری، تغییر الگوهای کشت و زمان کشت اجرا شده است. به طور مثال در الگوی تغییر زمان کشت، زمان کشت محصولاتِ بهاره را به پاییز منتقل می‌کنند و به این طریق از میزان برداشت آب جلوگیری می‌کنند.
سیاست‌گذاری بر مبنای آب مجازی
آب مجازی می‌تواند کمک ویژه‌ای برای بحران آب در سرتاسر دنیا باشد. آشنایی با آن و محاسبه میزان آن می‌تواند باعث جایگزینی محصولات، تغییر الگوی کشت و افزایش بهره‌وری آب شود. به‌این‌ترتیب آب برای مصارف ضروری داخلی و تولید محصولاتی که دارای ارزش اقتصادی بالاتری هستند، ذخیره می‌شود. همچنین می‌تواند باعث اصلاح ترکیب صادرات شود. منظور از اصلاح، کاهش تولید و صادرات محصولاتی است که در فرآیند تولید نیاز به آب زیاد دارند اما ارزش اقتصادی آن‌ها در بازارهای جهانی ناچیز است.
در مباحث تجارت محصولات کشاورزی، بر بهینه‌سازیِ ترکیب صادرات و واردات توجه بسیار می‌شود. منظور از بهینه‌سازی کاهش صادرات و افزایش واردات آب مجازی است. ولی باید به این نکته توجه شود که تکیه منحصربه‌فرد بر چنین امری در یک کشور سبب می‌شود که تنها محصولات معدودی که به آب مصرفی کمتری نیاز دارند کشت شوند. این مسئله باعث کاهش اشتغال خواهد شد. لذا ضروری است ضمن پرداختن به الگوهای مبتنی بر کاهش محتوای آب مجازی، به سیاست‌های مبتنی بر ایجاد اشتغال جایگزین مانند توسعه صنایع تبدیلی و سایر فعالیت‌های اشتغال‌زا در مناطق روستایی نیز پرداخته شود.
